હેડલાઈન :

• ભોપાલમાં 2-3 ડિસેમ્બર 1984ની રાત્રે બનેલી ઐધ્યોગિક દુર્ઘટના
• ભોપાલકાંડ એ વિશ્વની સૌથી ખરાબ ઔદ્યોગિક દુર્ઘટના
• ભોપાલ ગેસની ગોઝારી દુર્ઘટનાને 40 વર્ષ પૂર્ણ થયા
• વર્ષો વિત્યાબાદ પણ પીડિતોને ન્યાય ન જ મળ્યો
• દુર્ઘટનાની 40 મી વરસી છતા ઝેરી કચરાનો નિકાલ નહી
• ભોપાલ ગેસ દુર્ઘટનાને કારણે 3787 લોકોના મોત થયા હતા
• દુર્ઘટનામાં અંદાજે 5,58,125 લોકો ગેસથી પ્રભાવિત થયા હતા
• યુનિયન કાર્બાઈડ ફેક્ટરીમાંથી 40 ટન ગેસ લીક ​​થયો હતો
• દુર્ઘટનાના 40 વર્ષ પછી પણ ઝેરી કચરો ધરતી નીચે દટાયેલો

મધ્યપ્રદેશની રાજધાની ભોપાલમાં 2-3 ડિસેમ્બર 1984ની રાત્રે બનેલી વિશ્વની સૌથી ખરાબ ઔદ્યોગિક દુર્ઘટનાને લોકો હજુ પણ ભૂલી શક્યા નથી. અત્યારે પણ અહીંના લોકો તેનો માર સહન કરવા મજબૂર છે.

યુનિયન કાર્બાઈડ ફેક્ટરીમાંથી ઝેરી ગેસ મિથાઈલ આઈસોસાયનેટ લીક થયો અને હજારો લોકો મૃત્યુ પામ્યા. મંગળવાર,3 ડિસેમ્બરે એ ભયાનક દુર્ઘટનાની 40મી વર્ષગાંઠ છે,પરંતુ હજુ સુધી ન તો પીડિતોને ન્યાય મળ્યો છે કે ન તો યુનિયન કાર્બાઈડ પરિસરમાં પડેલા કચરાને નષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે. નજીકના ભવિષ્યમાં પણ તેના સમાધાનની આશા નથી.

આટલા વર્ષો પછી પણ ઝેરી ગેસના સંપર્કમાં આવેલા લોકોના પરિવારમાં શારીરિક અને માનસિક રીતે અક્ષમ બાળકો જન્મી રહ્યા છે.સરકારી આંકડાઓ અનુસાર,ગેસ દુર્ઘટનાને કારણે 3787 લોકોના મોત થયા હતા અને લગભગ 5,58,125 લોકો ગેસથી પ્રભાવિત થયા હતા.જો કે,ઘણા NGOએ દાવો કર્યો છે કે મૃત્યુઆંક 10 થી 15 હજારની વચ્ચે હતો.ઘણા લોકો અંધત્વ સહિત વિવિધ પ્રકારની શારીરિક વિકલાંગતાનો ભોગ બન્યા હતા.વિવિધ અંદાજો અનુસાર,લગભગ આઠ હજાર લોકો બે અઠવાડિયામાં મૃત્યુ પામ્યા હતા,જ્યારે લગભગ આઠ હજાર લોકો લીક થયેલા ગેસને લગતી બીમારીઓને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા.

– કેવી રીતે સર્જાઈ હતી દુર્ઘટના ?
યુનિયન કાર્બાઈડ ફેક્ટરીમાંથી 40 ટન ગેસ લીક ​​થયો હતો.તેનું કારણ એ હતું કે ટાંકી નંબર 610માં ઝેરી મિથાઈલ આઈસોસાયનેટ ગેસ પાણીમાં ભળી રહ્યો હતો.કેમિકલ પ્રક્રિયાને કારણે ટાંકીમાં દબાણ સર્જાયું હતું. જેના કારણે ટાંકી ખુલી અને ગેસ લીક ​​થવા લાગ્યો.ઝેરી ગેસને કારણે લોકોને મોતને ઘાટ ઉતારવામાં માત્ર ત્રણ મિનિટનો સમય લાગ્યો હતો.

– ફેક્ટરીમાં શું બનાવવામાં આવ્યું હતું
યુનિયન કાર્બાઈડ ફેક્ટરીમાં કાર્બારીલ,એલ્ડીકાર્બ અને સેબીડોલ જેવા ખતરનાક જંતુનાશકોનું ઉત્પાદન થતું હતું. પારો અને સીઝિયમ જેવી સતત અને ઝેરી ધાતુઓનો પણ પ્લાન્ટમાં ઉપયોગ થતો હતો.સરકારનો કૃષિ વિભાગ તે જંતુનાશકોનો મોટો ખરીદદાર હતો.ભોપાલની ફેક્ટરીમાંથી જંતુનાશકો અન્ય દેશોમાં નિકાસ કરવામાં આવતા હતા અને ભારતને તેમાંથી નિકાસ જકાત મળતી હતી.નિષ્ણાતો કહે છેકે જંતુનાશકોની આડમાં, આ ફેક્ટરીએ કેટલાક પ્રતિબંધિત જીવલેણ અને ખતરનાક ઉત્પાદનોનું ઉત્પાદન પણ કર્યું હતું,જેને અમેરિકા અને અન્ય પશ્ચિમી દેશોમાં બનાવવાની મંજૂરી નહોતી.

– 40 વર્ષ પછી પણ ઝેરી કચરો ધરતી નીચે દટાયેલો
ભોપાલ ગેસ દુર્ઘટનાને 3જી ડિસેમ્બરે 40 વર્ષ પૂર્ણ થવા જઈ રહ્યા છે,પરંતુ આટલા વર્ષો પછી પણ યુનિયન કાર્બાઈડ પરિસરમાં ઝેરી કચરો દટાયેલો છે.જેના કારણે ભૂગર્ભજળ પ્રદૂષિત હોવાની ચકાસણી કરવામાં આવી છે. વર્ષ 2018માં ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ટોક્સિકોલોજી રિસર્ચ લખનૌના રિપોર્ટમાં આ હકીકત સામે આવી છે.રિપોર્ટ અનુસાર,યુનિયન કાર્બાઈડ સંકુલની આસપાસની 42 વસાહતોના ભૂગર્ભજળમાં ભારે ધાતુઓ, ઓર્ગેનોક્લોરીન મળી આવ્યા હતા,જે કેન્સર અને કિડનીની બીમારી માટે જવાબદાર હોઈ શકે છે.

આ પછી સુપ્રીમ કોર્ટની સૂચનાથી આ વિસ્તારમાં નર્મદાનું પાણી પહોંચાડવામાં આવી રહ્યું છે.એવી સંભાવના છે કે પ્રદૂષિત ભૂગર્ભજળ આ વસાહતોની બહાર પહોંચી ગયું હશે,પરંતુ 2018 પછી કોઈ તપાસ હાથ ધરવામાં આવી ન હતી.થોડા વર્ષો પહેલા,રાજ્ય સરકારે ગુજરાતના અંકલેશ્વરમાં યુનિયન કાર્બાઇડ સંકુલમાં પડેલા લગભગ 350 મેટ્રિક ટન કચરાનો નિકાલ કરવાનો નિર્ણય લીધો હતો અને તે સમયે ગુજરાત સરકાર પણ આ માટે તૈયાર હતી,પરંતુ લોકોના આંદોલનને કારણે આ અંગે ગુજરાત સરકારે કચરો લાવવાની ના પાડી દીધી હતી.આ પછી સરકારે રાજ્યના ધાર જિલ્લાના પીથમપુરમાં કચરાનો નાશ કરવાનો નિર્ણય લીધો અને 40 મી.ત્યાં ટનબંધ કચરો પણ સળગાવવામાં આવ્યો હતો,પરંતુ આ મામલો પ્રકાશમાં આવ્યા બાદ અને અહીં વિરોધ આંદોલન થયા બાદ મધ્યપ્રદેશ સરકારે પોતે જ તેમાંથી પીછેહઠ કરી હતી.

સુપ્રીમ કોર્ટે નાગપુરમાં DRDO સ્થિત ઇન્સિનેરેટરમાં કચરાને નષ્ટ કરવાનો આદેશ આપ્યો,પરંતુ મહારાષ્ટ્રના પ્રદૂષણ નિવારણ બોર્ડે તેને મંજૂરી આપી નહીં અને મહારાષ્ટ્ર સરકારે પણ નાગપુરમાં કચરો બાળવાની ના પાડી. રાજ્ય સરકારે ફરી એકવાર સુપ્રીમ કોર્ટનું શરણું લીધું અને કોર્ટે નાગપુરમાં સ્થિત ઇન્સિનેરેટરનું નિરીક્ષણ કરવાનો આદેશ આપ્યો,પરંતુ કોર્ટને કહેવામાં આવ્યું કે ત્યાં સ્થિત ઇન્સિનેરેટર આટલા મોટા પ્રમાણમાં ઝેરી કચરાનો નાશ કરવામાં સક્ષમ નથી.સરકારે મહારાષ્ટ્રના કાજોલામાં કચરો નષ્ટ કરવાનું પણ વિચાર્યું હતું,પરંતુ પ્રદૂષણ નિવારણ બોર્ડે મંજૂરી ન આપતાં આ મામલો અટકી ગયો હતો.જેના કારણે આજદિન સુધી હજારો ટન કચરો પરિસરમાં પડ્યો હતો અને હજુ પણ ત્યાં જ પડ્યો છે.

આ કચરાના કારણે ભૂગર્ભમાં પ્રદુષણ ફેલાઈ રહ્યું છે ત્યારે અનેક પ્રકારના રોગો પણ થતા રહે છે.ભોપાલ ગૃપ ફોર ઇન્ફોર્મેશન એન્ડ એક્શનના સભ્યોનું કહેવું છે કે વિશ્વની સૌથી મોટી ગેસ દુર્ઘટનાની અસર હજુ પણ દેખાઈ રહી છે. ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઓફ મેડિકલ રિસર્ચ એટલે ICMR હેઠળની સંસ્થા નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફોર રિસર્ચ ઓન એન્વાયર્નમેન્ટલ હેલ્થ દ્વારા કરવામાં આવેલા સંશોધનમાં જાણવા મળ્યું છે કે ઝેરી ગેસ ગર્ભવતી મહિલાઓ પર પણ પ્રતિકૂળ અસર કરે છે.જેના કારણે બાળકોમાં જન્મજાત રોગો થઈ રહ્યા છે.તેમણે આરોપ લગાવ્યો કે સરકારે માત્ર ICMR રિપોર્ટને પ્રકાશિત કરવાની મંજૂરી આપી નથી,પરંતુ રિપોર્ટને દબાવી દીધો છે.ઝેરી ગેસની અસર ગર્ભવતી મહિલાઓને પણ થઈ હતી.જેના કારણે બાળકોમાં જન્મજાત રોગો થઈ રહ્યા છે.

યુનિયન કાર્બાઈડના ઝેરી કચરાને કારણે આસપાસનું ભૂગર્ભજળ પ્રમાણભૂત સ્તર કરતાં 562 ગણું વધુ પ્રદૂષિત બન્યું હતું.10 હજાર મેટ્રિક ટનથી વધુ કચરો હજુ પણ ફેક્ટરીમાં અને તેની આસપાસ જમીનની નીચે દટાયેલો છે. છેલ્લા ઘણા સમયથી વરસાદી પાણીમાં ભળવાથી 14 વસાહતોના 50 હજારથી વધુ લોકોનું ભૂગર્ભજળ ઝેરી બની ગયું છે. CSEના સંશોધનમાં કેમ્પસથી ત્રણ કિલોમીટર દૂર અને 30 મીટરની ઊંડાઈએ ઝેરી રસાયણો મળી આવ્યા હતા.

ગેસ પીડિત સંગઠનના કાર્યકર્તાઓનો દાવો છે કે આ સિવાય, તેઓએ રેપિડ કીટનો ઉપયોગ કરીને ફેક્ટરીની સાડા ત્રણ કિલોમીટરની ત્રિજ્યામાં આવેલી 29 અન્ય કોલોનીઓમાં પણ ઓર્ગેનોક્લોરીનનું પરીક્ષણ કર્યું હતું, પરંતુ તેના જથ્થાની મોટા પાયે તપાસ કરવામાં આવી રહી છે. સરકારને તે કરાવવાની જરૂર છે.ગેસ પીડિતો માટે કામ કરતી સામાજિક કાર્યકર રચના ઢીંગરાએ જણાવ્યું કે,દુર્ઘટના પહેલા પરિસરમાં જ ખાડાઓ બનાવીને ઝેરી કેમિકલ કચરો દાટી દેવામાં આવ્યો હતો.આ ઉપરાંત ઝેરી કચરો પણ પાઈપલાઈન દ્વારા કેમ્પસમાં બનેલા ત્રણ નાના તળાવોમાં પહોંચાડવામાં આવતો હતો.આ કચરાની કોઈ વાત નથી. ફેક્ટરીમાં રાખવામાં આવેલા કચરાનો નાશ કરવા માટે 126 કરોડ રૂપિયાનો ખર્ચ કરવામાં આવી રહ્યો છે.પીથમપુરમાં તેનું દહન કરવાનું છે.

બિન-રાહત વિભાગના ડેપ્યુટી સેક્રેટરી કે કે દુબે કહે છે કે યુનિયન કાર્બાઈડ પરિસરમાં પ્લાન્ટમાં રાખવામાં આવેલા કચરાને નષ્ટ કરવા માટે તમામ પરવાનગીઓ મળી ગઈ છે. આ ટૂંક સમયમાં વિનાશ માટે મોકલવામાં આવશે. આ પછી જ જમીનમાં દાટેલા કચરાને ધ્યાનમાં લેવામાં આવશે. જમીનમાં કેટલો કચરો દટાયેલો છે અને તેનાથી શું નુકસાન થઈ રહ્યું છે તે અંગે વિભાગ પાસે કોઈ સંશોધન નથી.

– પુનર્વસન માટે મળેલી રકમ સંપૂર્ણ ખર્ચાઈ નથી
સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્દેશ પર ગેસ પીડિતોના પુનર્વસન માટે વર્ષ 2010માં 272 કરોડ રૂપિયા મંજૂર કરવામાં આવ્યા હતા. જેમાં 75 ટકા રકમ કેન્દ્ર સરકાર અને 25 ટકા રાજ્ય સરકારની હતી. તેમાં પણ આજદિન સુધી 129 કરોડ રૂપિયા ખર્ચાયા નથી.ગેસ રાહત અને પુનર્વસન વિભાગ આજદિન સુધી આ રકમ ખર્ચવાનું આયોજન કરી શક્યું નથી.આર્થિક પુનર્વસન માટે 104 કરોડ રૂપિયા મળ્યા હતા.તેમાંથી 18 કરોડ રૂપિયા બાકી છે અને બાકીની રકમ સ્વરોજગાર તાલીમ પાછળ ખર્ચવામાં આવી છે. સામાજિક પુનર્વસન માટે 40 કરોડ રૂપિયા મળ્યા હતા, જેમાં ગેસ પીડિતોની વિધવાઓ માટે પેન્શનની પણ જોગવાઈ છે. 4399 મહિલાઓને પેન્શન મળી રહ્યું છે.2011 થી આ રકમ એક હજાર છે જેમાં વધારો કરવામાં આવ્યો નથી. તેમજ કોઈ નવા લાભાર્થીઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો નથી.

ઉલ્લેખનીય છે કે વર્ષ 1984માં મધ્યપ્રદેશની રાજધાની ભોપાલમાં 2 અને 03 ડિસેમ્બરની વચ્ચેની રાત્રે યુનિયન કાર્બાઈડ ફેક્ટરીમાંથી ગેસ લીક ​​થવાથી હજારો લોકોના મોત થયા હતા અને લાખો લોકો પ્રભાવિત થયા હતા. હજારો અસરગ્રસ્ત લોકો હજુ પણ તેની ખરાબ અસરો ભોગવવા મજબૂર છે.એ દુર્ઘટનાને 40 વર્ષ થઈ ગયા છે, પરંતુ પીડિતોના ઘા હજુ પણ તાજા છે. એક રિસર્ચમાં એ વાત સામે આવી છે કે ભોપાલ ગેસ પીડિતોનીકોલોનીમાં રહેતા લોકોને અન્ય વિસ્તારોમાં રહેતા લોકોની સરખામણીમાં કિડની,ગળા અને ફેફસાંનું કેન્સર 10 ગણું વધારે છે.

આ ઉપરાંત આ વસાહતમાં ટીબી અને પેરાલિસિસના દર્દીઓની સંખ્યા પણ ઘણી વધારે છે. આ ગેસ દુર્ઘટનામાં પાંચ લાખથી વધુ લોકો પ્રભાવિત થયા હતા, જેમાંથી હજારો લોકોના ઘટનાસ્થળે જ મૃત્યુ થયા હતા અને જેઓ બચી ગયા હતા તેઓ વિવિધ ગંભીર રોગોને કારણે જીવતા હોવા છતાં દરેક ક્ષણે મરવા માટે મજબૂર છે. આમાંથી ઘણા લોકો કેન્સર સહિત અનેક ગંભીર બીમારીઓથી પીડિત છે.

SORCE : હિન્દુસ્તાન સમાચાર