હેડલાઇનઃ

• ઓપરેશન સિંદૂર બાદ,ભારતના સંરક્ષણ બજેટમાં રૂ.50,000 કરોડનો વધારાનો ઉમેરો
• વધારાના ભંડોળથી સંરક્ષણ સંશોધન,વિકાસ,શસ્ત્રો,સાધનોની ખરીદીમાં વધારો થશે
• બજેટમાં નાણામંત્રીએ સશસ્ત્રદળો માટે પહેલાથી જ રેકોર્ડબ્રેક રૂ.6.81 લાખ કરોડ ફાળવ્યા
• નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં બજેટમાં સંરક્ષણ મંત્રાલય માટે રૂ.6.22 લાખ કરોડની ફાળવણી
• વર્ષ 2023-24ના કેન્દ્રીય બજેટમાં રૂ.5.94 લાખ કરોડ સંરક્ષણ ફાળવણી કવામાં આવી
• રાફેલ ફાઇટર જેટ માટે ફ્રાન્સ સાથે રૂ.59,000 કરોડના સોદા હેઠળ 36 જેટનો સોદો
• સુદર્શન ચક્ર ગણાતી S-400 વાયુ સંરક્ષણ પ્રણાલીઓ માટે રશિયા સાથે રૂ.40,000 કરોડનો સોદો
• M-777 અલ્ટ્રા-લાઇટ હોવિત્ઝર અને K-9 વજ્ર બંદૂકો જેવી તોપખાના પ્રણાલીઓનો પણ સમાવેશ

ઓપરેશન સિંદૂર બાદ ભારતના નાણાકીય વર્ષ 2025-26ના સંરક્ષણ બજેટમાં રૂ.50,000 કરોડનો વધારાનો ઉમેરો થયો,જે રૂ.7.31 લાખ કરોડથી વધુ હતો.આ વધારા માટે સંસદના શિયાળુ સત્રમાં મંજૂરી માંગવામાં આવશે.વધારાના ભંડોળથી સંરક્ષણ સંશોધન અને વિકાસ,શસ્ત્રો અને સાધનોની ખરીદીમાં વધારો થશે.

આ અહેવાલમાં આપણે વર્ષ 2014 થી 2025 સુધી ભારતના સંરક્ષણ ક્ષેત્રની શોધખોળ અને ફાળવણીના 13 મુદ્દાઓનું ક્રમશ: વિશ્લેષણ કરવું છે.અત્રે સંરક્ષણ બજેટ ફાળવણીની રૂપરેખા આપવામાં આવી છે,જે રૂ.2.29 લાખ કરોડથી વધીને રૂ.6.81 લાખ કરોડ થઈ છે,જે આત્મનિર્ભર ભારત હેઠળ આધુનિકીકરણ અને આત્મનિર્ભરતાને આગળ ધપાવે છે.

1.ઓપરેશન સિંદૂર પછી રૂ.50,000 કરોડનો વધારો 6.81 લાખ કરોડ
– તારીખ: 16 મે, 2025
ઓપરેશન સિંદૂર પછી,ભારતના સંરક્ષણ બજેટને પૂરક બજેટ હેઠળ 50,000 કરોડની વધારાની ફાળવણી મળી શકે છે.વધારાના ભંડોળનો ઉપયોગ સંરક્ષણ સંશોધન અને વિકાસ જેવા મુખ્ય ક્ષેત્રોને મજબૂત કરવા તેમજ શસ્ત્રો, દારૂગોળો અને અન્ય મહત્વપૂર્ણ લશ્કરી સાધનોની ખરીદી માટે કરવામાં આવશે.

1લી ફેબ્રુઆરી,2025ના રોજ રજૂ કરાયેલા કેન્દ્રીય બજેટમાં નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે સશસ્ત્ર દળો માટે પહેલાથી જ રેકોર્ડ રૂ.6.81 લાખ કરોડ રૂપિયા ફાળવ્યા હતા.

2.નાણાકીય વર્ષ 2025-26માં રેકોર્ડ રૂ.6.81 લાખ કરોડનું સંરક્ષણ બજેટ.
– તારીખ: 01 ફેબ્રુઆરી, 2025
સંરક્ષણ મંત્રાલય (MoD)ને 2025-26ના વચગાળાના કેન્દ્રીય બજેટમાં રૂ.6,81,210.27 કરોડ એટલે કે US$78.7 બિલિયનની રેકોર્ડ ફાળવણી પ્રાપ્ત થઈ,જે નાણાકીય વર્ષ 2024-25 ના રૂ.6,21,940.85 કરોડ કરતા 9.53 ટકાનો વધારો દર્શાવે છે,જે આત્મનિર્ભર ભારત પહેલ હેઠળ લશ્કરી આધુનિકીકરણ અને આત્મનિર્ભરતા પ્રત્યે ભારતની પ્રતિબદ્ધતાને મજબૂત બનાવે છે.જે

– નાણાકીય વર્ષ 2025-26 માટે ભારતના અંદાજિત GDPના 1.9 ટકા દર્શાવે છે.
આધુનિકીકરણ બજેટના 75 ટકા એટલે કે રૂ.1,11,000 કરોડ મેક ઇન ઇન્ડિયા પહેલ હેઠળ ફાઇટર જેટ, સબમરીન,ડ્રોન અને હેલિકોપ્ટરના સ્વદેશી ઉત્પાદનને ટેકો આપવા માટે સ્થાનિક ખરીદી માટે ફાળવવામાં આવ્યા છે.

– ઓપરેશનલ ખર્ચ જેમાં પગાર,જાળવણી,લોજિસ્ટિક્સ માટે ર.3,11,732 કરોડ જે 46 ટકા

રૂ.1,60,795 કરોડ એટલે 24 ટકા,જે રૂ. 1,41,205 કરોડથી 13.87 ટકા વધુ છે,ભૂતપૂર્વ સૈનિકોને ટેકો આપવા અને ફુગાવાને પહોંચી વળવા માટે.

3. નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં બજેટમાં સંરક્ષણ મંત્રાલય માટે રૂ.6.22 લાખ કરોડ ફાળવ્યા
– તારીખ: 23 જુલાઈ,2024

વર્ષ 2024-25ના નિયમિત કેન્દ્રીય બજેટમાં સંરક્ષણ મંત્રાલય (MoD)ને રૂ.6,21,940.85 કરોડ એટલે કે આશરે US$74.3 બિલિયન)ફાળવવામાં આવ્યા હતા,જે બધા મંત્રાલયોમાં સૌથી વધુ છે,જે કુલ કેન્દ્રીય બજેટના 12.9 ટકા છે.આ નાણાકીય વર્ષ 2023-24 ના 5,93,537 કરોડના ફાળવણી કરતાં 4.79 ટકા વધુ છે.

– આત્મનિર્ભર ભારત પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરો:
મેક ઇન ઇન્ડિયા પહેલને ટેકો આપતા,સ્થાનિક ઉદ્યોગો પાસેથી ખરીદી માટે રૂ.1,05,518.43 કરોડ આધુનિકીકરણ બજેટના 75 ટકા ફાળવવામાં આવ્યા છે.

– નવીનતા અને સંશોધન અને વિકાસ:
સંરક્ષણ સંશોધન અને વિકાસ સંગઠન DRDO ને રૂ.23,855 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા,જે નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં રૂ.23,263.89 કરોડથી નજીવો વધારો છે.સંરક્ષણ તકનીકો વિકસાવવામાં સ્ટાર્ટઅપ્સ,MSMEs અને નવીનતાઓને ટેકો આપવા માટે ADITI યોજના iDEX સાથે નવીન તકનીકોનો વિકાસમાટે વધારાના રૂ.400 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા હતા.

4.કેન્દ્રીય બજેટ 2023-24માં રૂ.5.94 લાખ કરોડ સંરક્ષણ ફાળવણી.
– તારીખ: 1 ફેબ્રુઆરી, 2023
કેન્દ્રીય બજેટ 2023-24માં,નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે સંરક્ષણ બજેટ વર્ષ 2022-23 માં રૂ.62,431 કરોડથી નોંધપાત્ર રીતે વધારીને વર્ષ 2023-24માં 90,000 કરોડ કર્યું,જે મહત્વપૂર્ણ લડાઇ અને સાધનોની જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરવા માટે 44 ટકાનો વધારો દર્શાવે છે.

સંરક્ષણ મંત્રાલય માટે કુલ ફાળવણી રૂ.5,93,537.64 કરોડ છે,જે કુલ રૂ.45.03 લાખ કરોડના ખર્ચના 13.18 ટકા છે.જેમાં સંરક્ષણ પેન્શન માટે રૂ.1,38,205 કરોડનો સમાવેશ થાય છે.એકંદરે,સંરક્ષણ બજેટમાં પાછલા વર્ષની સરખામણીમાં રૂ.68,371.49 કરોડ એટલે 13 ટકાનો વધારો થયો છે,જે આધુનિકીકરણ અને માળખાગત વિકાસ પર મજબૂત ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

5. રૂ. 6.44 લાખ કરોડ સંરક્ષણ ફાળવણી આધુનિકીકરણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યુ
– તારીખ: 01 ફેબ્રુઆરી, 2022

કેન્દ્રીય બજેટ વર્ષ 2022-23માં નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે રૂ.39.45 લાખ કરોડના કુલ ખર્ચમાંથી સંરક્ષણ માટે રૂ.5.25 લાખ કરોડ (પેન્શન સિવાય) ફાળવ્યા હતા.વધુમાં,સંરક્ષણ પેન્શન માટે રૂ.1.19 લાખ કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા હતા,જેનાથી કુલ સંરક્ષણ ફાળવણી રૂ.6.44 લાખ કરોડ થઈ ગઈ છે જે પાછલા વર્ષના બજેટ કરતાં રૂ.46,970 કરોડનો વધારો છે.

આ કુલ સંરક્ષણ ફાળવણી કેન્દ્ર સરકારના ખર્ચના 13.31 ટકા છે.સંરક્ષણ બજેટમાંથી, રૂ.3.11 લાખ કરોડ મહેસૂલ ખર્ચ માટે અને રૂ.1.52 લાખ કરોડ મૂડી ખર્ચ માટે ફાળવવામાં આવ્યા હતા,જેમાં આધુનિકીકરણ માટેના ભંડોળનો સમાવેશ થાય છે.

6.કેન્દ્રીય બજેટ 2021-22માં સંરક્ષણ મંત્રાલય માટે રૂ.4.78 લાખ કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા.
– તારીખ: 1 ફેબ્રુઆરી, 2021

કેન્દ્રીય બજેટ વર્ષ 2021-22માં નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે કેન્દ્ર સરકારના કુલ ખર્ચ રૂ.34.83 લાખ કરોડમાંથી સંરક્ષણ માટે રૂ.3,62,345.62 કરોડ (પેન્શન સિવાય) ફાળવ્યા.વધુમાં,સંરક્ષણ પેન્શન માટે રૂ.1,15,850 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા જેનાથી કુલ સંરક્ષણ ફાળવણી રૂ.4,78,195.62 કરોડ થઈ ગઈ જે પાછલા વર્ષના બજેટ કરતા રૂ.6817 કરોડનો વધારો છે.

આ કુલ સંરક્ષણ ફાળવણી કેન્દ્ર સરકારના ખર્ચના 13.73 ટકા છે.સંરક્ષણ બજેટમાંથી, રૂ.229,000 કરોડ મહેસૂલ ખર્ચ માટે અને રૂ.1,35,061 કરોડ મૂડી ખર્ચ માટે ફાળવવામાં આવ્યા હતા,જેમાં નવા શસ્ત્રો અને સિસ્ટમોના આધુનિકીકરણ અને સંપાદન માટે ભંડોળનો સમાવેશ થાય છે.

7. વર્ષ 2020-21ના કેન્દ્રીય બજેટ માં રૂ.4.71 લાખ કરોડ ફાળવણી
– તારીખ: 1 ફેબ્રુઆરી, 2020
નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ દ્વારા 1 ફેબ્રુઆરી,2020ના રોજ રજૂ કરાયેલા કેન્દ્રીય બજેટ 2020-21માં સંરક્ષણ મંત્રાલય (MoD)ને રૂ.4,71,378 કરોડ એટલે કે ( US$66.9 બિલિયન) ફાળવવામાં આવ્યા હતા. આ નાણાકીય વર્ષ 2019-20ના બજેટ રૂ.4,31,010.79 કરોડ કરતા 9.37 ટકા (રૂ.40,367.21 કરોડ)નો વધારો દર્શાવે છે.

આ કુલ સંરક્ષણ ફાળવણી કેન્દ્ર સરકારના ખર્ચના 15.49 ટકા જેટલી છે.સંરક્ષણ બજેટમાંથી,રૂ.2,18,998 કરોડ મહેસૂલ ખર્ચ માટે અને રૂ.118,555 કરોડ મૂડી ખર્ચ માટે ફાળવવામાં આવ્યા હતા,જેમાં આધુનિકીકરણ માટેના ભંડોળનો સમાવેશ થાય છે.
આ મૂડી ખર્ચ ચીન અને પાકિસ્તાન તરફથી આવતા ખતરાઓનો સામનો કરવા માટે મહત્વપૂર્ણ સંપાદનોને સમર્થન આપે છે,જેમાં આર્ટિલરી સિસ્ટમ્સ,ફાઇટર જેટ અને નૌકાદળની સંપત્તિનો સમાવેશ થાય છે.

8. વર્ષ 2019-20ના કેન્દ્રીય બજેટમાં સંરક્ષણ માટે રૂ.4.31 લાખ કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા.
– તારીખ: 5 જુલાઈ, 2019

વચગાળાના કેન્દ્રીય બજેટ 2019-20માં સંરક્ષણ મંત્રાલય (MoD) ને રૂ.4,31,010.79 કરોડ (યુએસ $61.7 બિલિયન) ફાળવવામાં આવ્યા હતા

સેના,નૌકાદળ,વાયુસેના અને સંરક્ષણ સંશોધન અને વિકાસ સંગઠન (DRDO)ના ખર્ચને આવરી લેતા રૂ.3,05,296 કરોડ જે 70.8 ટકા,રૂ.1,12,079.57 કરોડ (26%),નાણાકીય વર્ષ 2018-19માં રૂ.1,05,463 કરોડથી 6.3 ટકાથી વધુ,વન રેન્ક વન પેન્શન (OROP) યોજના દ્વારા સંચાલિત

• રાફેલ ફાઇટર જેટ માટે ફ્રાન્સ સાથે રૂ.59,000 કરોડના સોદા હેઠળ 36 જેટનો સોદો.
• S-400 વાયુ સંરક્ષણ પ્રણાલીઓ માટે રશિયા સાથે રૂ.40,000 કરોડનો સોદો.
• M- 777 અલ્ટ્રા-લાઇટ હોવિત્ઝર અને K-9 વજ્ર બંદૂકો જેવી તોપખાના પ્રણાલીઓ.

9. વર્ષ 2018-19ના કેન્દ્રીય બજેટમાં સંરક્ષણ માટે રૂ.4.04 લાખ કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા.
– તારીખ: 2 ફેબ્રુઆરી, 2018
નાણામંત્રી અરુણ જેટલી દ્વારા 1 ફેબ્રુઆરી,2018ના રોજ રજૂ કરાયેલ કેન્દ્રીય બજેટ વર્ષ 2018-19માં સંરક્ષણ મંત્રાલય (MoD)ને રૂ.4,04,365 કરોડ (US$62.8 બિલિયન) ફાળવવામાં આવ્યા હતા,જે 5.66 ટકાનો વધારો દર્શાવે છે.

સંરક્ષણ સેવાઓ (પેન્શન સિવાય): રૂ.2,95,511.41 કરોડ (73.1%),જે સેના,નૌકાદળ,વાયુસેના અને સંરક્ષણ સંશોધન અને વિકાસ સંગઠન (DRDO)ના ખર્ચને આવરી લે છે.સંરક્ષણ મંત્રાલય (નાગરિક): કોસ્ટ ગાર્ડ અને બોર્ડર રોડ્સ સંગઠન (BRO) સહિત વહીવટી કાર્યો માટે રૂ.11,803 કરોડ (2.9%).મૂડી ખર્ચ: રૂ.99,563 કરોડ (24.6%),જે નાણાકીય વર્ષ 2017-18માં રૂ.91,082 કરોડથી 9.3% વધુ છે.

10. સંરક્ષણ મંત્રાલયને વર્ષ 2017-18ના કેન્દ્રીય બજેટમાં રૂ.3.59 લાખ કરોડની ફાળવણી
– તારીખ: 1 ફેબ્રુઆરી, 2017

નાણામંત્રી અરુણ જેટલી દ્વારા 1 ફેબ્રુઆરી,2017ના રોજ રજૂ કરાયેલા કેન્દ્રીય બજેટ 2017-18માં સંરક્ષણ મંત્રાલય (MoD)ને રૂ.3,59,854 કરોડ (પેન્શન સિવાય US$53.5 બિલિયન) ફાળવવામાં આવ્યા હતા,જે નાણાકીય વર્ષ 2016-17ના રૂ.3,41,630 કરોડ કરતા 5.34 ટકા વધુ (રૂ.18,224 કરોડ) છે,જે પ્રાદેશિક તણાવ વચ્ચે આધુનિકીકરણ અને ઓપરેશનલ તૈયારી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

નવા સાધનો,વિમાન,યુદ્ધ જહાજો અને લશ્કરી વાહનોની ખરીદી દ્વારા સશસ્ત્ર દળોના આધુનિકીકરણ માટેનો મૂડી ખર્ચ રૂ.78,586 કરોડથી 10.05 ટકા વધારીને 86,488 કરોડ કરવામાં આવ્યો છે.સંરક્ષણ મંત્રાલય (નાગરિક): કોસ્ટ ગાર્ડ અને બોર્ડર રોડ્સ ઓર્ગેનાઇઝેશન (BRO) સહિત વહીવટી કાર્યો માટે રૂ.11,540 કરોડ (3.2%).

11. વર્ષ 2016-17 નાકેન્દ્રીય બજેટમાં સંરક્ષણ માટે રૂ.2.58 લાખ કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા.
– તારીખ: 29 ફેબ્રુઆરી, 2016

વર્ષ 2015-16 માટે સંરક્ષણ બજેટ 9.76 ટકા વધારીને રૂ.2.58 લાખ કરોડ કરવામાં આવ્યું,જ્યારે 2015-16 માટે સુધારેલા અંદાજ મુજબ રૂ.2.33 લાખ કરોડનો અંદાજ હતો,જ્યારે લશ્કરી પેન્શન મુખ્યત્વે વન રેન્ક વન પેન્શન યોજનાને કારણે રૂ.82,000 કરોડ થયું.આધુનિકીકરણ માટે ત્રણેય સેવાઓ માટે મૂડી ખર્ચ રૂ.78,586.68 કરોડ હતો.

12. વર્ષ 2015-16ના કેન્દ્રીય બજેટમાં સંરક્ષણ માટે રૂ.2.46 લાખ કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા.
– તારીખ: 30 એપ્રિલ, 2015

નાણામંત્રી અરુણ જેટલી દ્વારા 28 ફેબ્રુઆરી, 2015ના રોજ રજૂ કરાયેલ કેન્દ્રીય બજેટ 2015-16માં સંરક્ષણ મંત્રાલય (MoD) ને રૂ.2,46,727 કરોડ (યુએસ $40.4 બિલિયન) ફાળવવામાં આવ્યા હતા,જે નાણાકીય વર્ષ 2014-15ના રૂ.2,29,000 કરોડ કરતા 7.74 ટકા (રૂ.17,727 કરોડ) વધારે છે,જેમાં આધુનિકીકરણ અને ઓપરેશનલ તૈયારી પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.

મૂડી ખર્ચ: રૂ.94,588 કરોડ (38.3%), નાણાકીય વર્ષ 2014-15માં રૂ.87,750 કરોડથી 7.8 ટકાથી વધારે છે, જે આધુનિકીકરણ માટે ફાળવવામાં આવ્યા છે,જેમાં લડાકુ વિમાન,તોપખાના અને નૌકાદળની સંપત્તિનો સમાવેશ થાય છે.

13.વર્ષ 2014-15ના કેન્દ્રીય બજેટમાં સંરક્ષણ મંત્રાલયને રૂ.2.29 લાખ કરોડ રૂપિયા ફાળવવામાં આવ્યા
– તારીખ: 10 જુલાઈ, 2014

નાણામંત્રી અરુણ જેટલી દ્વારા રજૂ કરાયેલા કેન્દ્રીય બજેટ 2014-15માં સંરક્ષણ મંત્રાલય (MoD) ને રૂ.2,29,000 કરોડ (US$38.7 બિલિયન) ફાળવવામાં આવ્યા હતા,જે નાણાકીય વર્ષ 2013-14ના રૂ.2,03,672 કરોડ રૂપિયા કરતા 12.5 ટકા ​​વધુ (રૂ.25,328 કરોડ) છે,જેનો ઉદ્દેશ્ય આધુનિકીકરણને વેગ આપવા અને સ્વદેશી સંરક્ષણ ઉત્પાદનને વધારવા માટે વિદેશી સીધા રોકાણ (FDI) સુધારાઓ રજૂ કરવાનો છે.તો સશસ્ત્ર દળોના આધુનિકીકરણ માટે વધારાના રૂ5,000 કરોડની જોગવાઈ કરવામાં આવી હતી,જ્યારે અગાઉના બજેટમાં રૂ.89,587.95 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા હતા.

આ પ્રકારે વર્ષ 2014 થી લઈ 2025 સુધીના છેલ્લા દાયકામાં ભારત સરકારે સંરક્ષણ બજેટને પ્રાધાન્ય આપી તેમાં સતત વધારો કર્યો છે.તો ઓપરેશન સિંદૂર બાદ કેન્દ્રની નરેન્દ્ર મોદી સરકારે રક્ષા બજેટમાં રૂ.50 હજાર કરોડનો વધારો કર્યો છે.જે દર્શાવે છે કે ભારત સરકાર સંરક્ષણની દિશામાં સતત સંવેદનશીલ રહી છે.