ડૉ.બી.આર. આંબેડકર સાચા અર્થમાં ભારત રત્ન છે. પ્રખ્યાત ઋષિ, બંધારણના નિર્માતા અને આદરણીય રાષ્ટ્ર નિર્માતા. તે અનન્ય, પ્રેરણાદાયી, અમર હતા. તેમણે ભારતીય જાહેર જીવનમાં હસ્તક્ષેપ કર્યો. તેમનું વ્યક્તિત્વ, કાર્ય અને વિચારો આધુનિક રાજકારણને સતત પ્રભાવિત કરી રહ્યા છે. તેઓ તેમના જીવનકાળ કરતાં આધુનિક સમયમાં વધુ અસરકારક છે. હાલના સાહેબ તરીકે ઓળખાતા મજબૂત રાષ્ટ્રવાદી છે. ડૉ. આંબેડકર તેમના સમકાલીન વિદ્વાનો અને રાજકારણીઓમાં શ્રેષ્ઠ બૌદ્ધિક હતા. તે દેશભક્ત હતો અને વ્યાપકપણે વાંચતો હતો. તેઓ ભારતીય સામાજિક માળખાના તર્કસંગત ટીકાકાર હતા. તેમણે ઋગ્વેદ સહિત સમગ્ર પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્ય વાંચ્યું. ઉપનિષદ, પુરાણ અને સ્મૃતિ ગ્રંથો પણ તેમના પ્રિય વિષયો હતા. તેમણે પ્રાચીન ઇતિહાસનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો. માર્ક્સવાદ વાંચો અને તેને ભારતીય પરિસ્થિતિઓ માટે ખાસ કરીને દલિતો માટે નકામું લાગ્યું. તેમણે બહુચર્ચિત ‘આર્ય આક્રમણના સિદ્ધાંત’નો વિરોધ કર્યો. ભારતીય ઇતિહાસને સમજવાના પ્રેમીઓ તેમના ઋણી રહેશે.

રાજનીતિએ ‘જાતિ અને શુદ્ર’ને ભારતીય ઈતિહાસનું પ્રાચીન તત્વ બનાવી દીધું છે. બ્રિટિશ વિદ્વાનો અને જાતિવાદી રાજકારણનો એક મોટો વર્ગ આર્યોને વિદેશી આક્રમણકારી અને શુદ્રોને પરાજિત જાતિ ગણાવે છે. ડૉ. આંબેડકરે લખ્યું છે કે, “આર્ય આક્રમણકારોએ શુદ્રો પર વિજય મેળવ્યો તે ખ્યાલ ખોટો છે. સૌપ્રથમ, આર્યો બહારથી ભારતમાં આવ્યા અને મૂળ રહેવાસીઓ પર હુમલો કર્યો તે કહાનીને સમર્થન આપતા કોઈ પુરાવા નથી. ભારત એ આર્યોનું મૂળ વતન હતું તે સાબિત કરવા માટે ઘણા બધા પુરાવા છે. આર્યો અને દસ્યુસ વચ્ચે યુદ્ધ થયું હોવાનું સાબિત કરવા માટે કોઈ પુરાવા નથી. તો પછી ડાકુઓને શુદ્રો સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી.” (ડૉ. બાબા સાહેબ આંબેડકર લેખન અને ભાષણો ગ્રંથ 7 પૃષ્ઠ 420) આર્યોને વિદેશી ગણવાનું જૂઠ હજુ પણ ચાલુ છે.

ડૉ. આંબેડકરનું પુસ્તક “હૂ વેર શુદ્ર” (1946) વાંચવા જેવું છે. એક વિદ્વાન વકીલની જેમ તેમણે પશ્ચિમના વિદ્વાનોના મંતવ્યો પ્રથમ આપ્યા છે. તે સંસ્થાઓને તર્ક સાથે ખોટી જાહેર કરવામાં આવી છે. તેમણે આવા વિદ્વાનોની 7 મુખ્ય સ્થાપના કરી – 1. વૈદિક સાહિત્યની રચના કરનારા લોકો આર્ય જાતિના હતા. 2. આર્ય જાતિ બહારથી આવી અને ભારત પર આક્રમણ કર્યું. 3. ભારતના રહેવાસીઓ દાસ અને દસ્યુસ તરીકે ઓળખાતા હતા અને તેઓ જાતિના સંદર્ભમાં આર્યોથી અલગ હતા. 4. આર્યો શ્વેત જાતિના હતા, ગુલામો અને દાસ્યસ કાળા જાતિના હતા. 5. આર્યોએ ગુલામો અને દસ્યુસ પર વિજય મેળવ્યો. 6. પરાજિત થયા પછી, વધુ દસ દસ્યુસને ગુલામ બનાવવામાં આવ્યા અને તેમને શુદ્ર કહેવામાં આવ્યા. 7. આર્યોમાં રંગભેદની લાગણી હતી. તેથી તેણે ચતુર્વર્ણની રચના કરી. આ દ્વારા તેણે ગોરા જાતિને કાળી જાતિથી, એટલે કે ગુલામો અને ડાકુઓથી અલગ કરી. (Ibid, વોલ્યુમ 7, પૃષ્ઠ 65) આ પછી, સાત વિચાર બિંદુઓની તમામ સ્થાપનાઓને ખોટી જાહેર કરવામાં આવી હતી. ઋગ્વેદના અવતરણો આપ્યા અને લખ્યું, “આ (શબ્દો)ના ઉપયોગને જોતા, નિષ્કર્ષ પર આવે છે કે આ શબ્દો ક્યાંય જાતિના અર્થમાં ઉપયોગમાં લેવાયા નથી” (તે જ પૃષ્ઠ 70) આર્યોને વિદેશી કહેવાની દલીલને રદિયો આપે છે, ” જ્યાં સુધી વૈદિક સાહિત્યનો સંબંધ છે, તે સિદ્ધાંતની વિરુદ્ધ છે કે આર્યોનું મૂળ નિવાસ ભારતની બહાર ક્યાંક હતું.” (Ibid) જો આર્યો વિદેશી હોત, તો તેઓએ ભારતીય નદીઓને માતા કહીને નમસ્કાર ન કર્યા હોત. આર્યો આપણા બધાના પૂર્વજો હતા.

ડો. આંબેડકરે આર્યો અને શુદ્રોને રંગના આધારે અલગ પાડતી સ્થાપનાને પણ ખોટી ગણાવી હતી. તેમણે ઋગ્વેદના ઘણા અવતરણો આપ્યા અને લખ્યું, “આર્યો ગોરા રંગના હતા અને ઘેરા રંગના પણ હતા. અશ્વિની દેવોએ શ્યાવ અને રૂક્ષતિના લગ્ન કરાવ્યા. શ્યાવ શ્યામ રંગ છે, રૂક્ષતિ ગોરો રંગ છે.” ડૉ. આંબેડકર જણાવે છે, “આ અવતરણો પરથી જાણવા મળે છે કે વૈદિક આર્યોમાં રંગભેદની લાગણી ન હતી. ઋગ્વેદના એક ઋષિ છે જેને દુર્ગ તમસ કહેવાય છે, તે શ્યામ રંગના હતા અને કણ્વ પણ શ્યામ રંગના હતા. આર્યોના બંને અવતાર શ્રી રામ અને શ્રી કૃષ્ણ કાળી ચામડીના હતા. મહાભારતના પ્રખ્યાત યોદ્ધા અર્જુન પણ શ્યામ રંગના હતા. સમગ્ર આર્ય સમાજ એક હતો. હિન્દુ એ પ્રાચીન આર્ય સમાજની નવી સંજ્ઞા છે.

ડો. આંબેડકરે લખ્યું છે કે, “મુસ્લિમોએ અસ્પૃશ્યોને હિંદુઓથી અલગ કરવાની માંગ પર આગ્રહ રાખ્યો હતો. 27 જાન્યુઆરી, 1910 ના રોજ, તેમણે સરકારને એક અરજી રજૂ કરી. તેમણે એવો દાવો કર્યો હતો કે દેશની રાજકીય સંસ્થાઓમાં તેમના પ્રતિનિધિત્વનો ગુણોત્તર તમામ હિંદુઓની સંખ્યા અનુસાર નક્કી ન હોવો જોઈએ પરંતુ ઉચ્ચ જાતિના હિંદુઓની સંખ્યા અનુસાર નક્કી થવો જોઈએ. તેમણે કહ્યું કે અસ્પૃશ્ય હિન્દુ નથી. (વોલ્યુમ 5 પેજ 7) લખ્યું છે કે “1909 માં, આગા ખાને મુસ્લિમો વતી વાઈસરોય મિન્ટનને એક અરજી રજૂ કરી હતી – મુસ્લિમોને રાજકીય સંસ્થાઓ અને જાહેર સેવાઓમાં અલગ અને પર્યાપ્ત પ્રતિનિધિત્વ મળવું જોઈએ. 1901 માં હાથ ધરવામાં આવેલી વસ્તી ગણતરીમાં, મુસ્લિમો કુલ વસ્તીના એક ચતુર્થાંશ અથવા પાંચમા ભાગની હતી. જો હિંદુ સમુદાયમાંથી અસ્પૃશ્ય તત્વોને દૂર કરવામાં આવે, જેઓ પ્રકૃતિ પૂજક છે અથવા જેઓ નાના ધર્મોનું પાલન કરે છે તેમને દૂર કરવામાં આવે, તો બહુમતી હિંદુઓની સરખામણીમાં મુસ્લિમોની સંખ્યાનો ગુણોત્તર પહેલા કરતા વધી જાય છે. (વોલ્યુમ 7, પૃષ્ઠ 311-12)

ઋગ્વેદમાં ક્યાંય 4 વર્ણ નથી. બ્રાહ્મણ શબ્દનો ઉપયોગ વર્ણના અર્થમાં પણ થતો નથી. ડો. રામવિલાસ શર્માએ લખ્યું છે (ભારતીય સંસ્કૃતિ અને હિન્દી પ્રદેશ, પૃષ્ઠ 53), “બ્રહ્મ શબ્દ ઋગ્વેદમાં ઘણી વખત આવ્યો છે. તેનો અર્થ બ્રાહ્મણ જાતિ નથી. બ્રહ્મની જેમ બ્રહ્માનો પણ ઘણી વખત ઉપયોગ થયો છે. તેનો મૂળ અર્થ પ્રશંસનીય કવિતા છે. કવિ ઈન્દ્રને કહે છે, અમે તમારા માટે અભૂતપૂર્વ ભજન ગાઈએ છીએ. (8.90.3) બ્રાહ્મણની જેમ બ્રહ્મા પણ કવિ, ગાયક અને સ્તોતા છે. વશિષ્ઠ આ અર્થમાં બ્રહ્મ છે. (8.90.3) ઇન્દ્ર વશિષ્ઠને કહે છે – હે વશિષ્ઠ, બ્રાહ્મણ, તું ઉર્વશીના મનમાંથી જન્મ્યો છે. (7.33.11) આ બધા સંદર્ભોમાં સ્તુતિ અને સ્તોત્રોની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. બ્રાહ્મણ નામનો અર્થ બ્રાહ્મણ જાતિ કે વર્ણ નથી, તેનો અર્થ કવિ, બ્રહ્માકાર ગાયક છે.”

રાષ્ટ્ર એ સર્વોચ્ચ શ્રદ્ધા છે. ડૉ. આંબેડકરે લખ્યું, “ભારત એક ભૌગોલિક એકમ છે. કુદરતે આ એકમ બનાવ્યું છે. એ વાત સાચી છે કે ભારતીયો અંદરોઅંદર લડતા રહે છે, પરંતુ આ લડાઈઓ પ્રકૃતિની જેમ શાશ્વત એકતાનો નાશ કરી શકતા નથી. ભૌગોલિક એકતાની સાથે અહીં સાંસ્કૃતિક એકતા પણ છે.”

ડૉ. આંબેડકરના તારણો રોમાંચક છે. ભારત કુદરત દ્વારા બનાવવામાં આવેલ રાષ્ટ્ર છે. રાષ્ટ્રની સાંસ્કૃતિક એકતા પ્રકૃતિની જેમ શાશ્વત છે. બંધારણ નિર્માણના છેલ્લા દિવસે (25.11.1949) તેમણે ભાવનાત્મક ભાષણ આપ્યું હતું. અંતે તેણે કહ્યું, “મેં મારું ભાષણ અહીં જ પૂરું કર્યું હોત પણ મારું મન દેશના ભવિષ્યની ચિંતાઓથી ભરેલું છે. શું ભારત તેની સ્વતંત્રતા જાળવી રાખવામાં સફળ થશે? જ્ઞાતિ અને ધાર્મિક મતભેદો રાજકીય પક્ષો બની રહ્યા છે. “શું ભારતીયો અભિપ્રાયના મતભેદોને રાષ્ટ્ર કરતાં શ્રેષ્ઠ ગણશે કે રાષ્ટ્રના મતભેદોથી ઉપર?” રાષ્ટ્ર ડૉ. આંબેડકરની આસ્થાનું કેન્દ્ર હતું. આપણે બધાને આપણા ભારત રત્ન પર ગર્વ છે.

(લેખક – ઉત્તર પ્રદેશ વિધાનસભાના ભૂતપૂર્વ સ્પીકર)