હાઇલાઇટ્સ
- ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર ચંદ્રયાન-3ના ઉતરાણની પ્રથમ વર્ષગાંઠ પહેલા મોટી ઉપલબ્ધિ
- રોવર પ્રજ્ઞાન દ્વારા એકત્રિત કરવામાં આવેલા ડેટાના અભ્યાસે ચંદ્રની ઉત્ક્રાંતિને સમજવા માટે મહત્વપૂર્ણ સંકેતો આપ્યા
- અભ્યાસના પરિણામો ચંદ્રના અસ્તિત્વ અંગે ચાલી રહેલા મેગ્મા સિદ્ધાંતની પુષ્ટિ કરી રહ્યા છે
- પૃથ્વી અને ચંદ્રની રચના બે પ્રોટોપ્લેનેટની અથડામણથી થઈ હતી, પછી ચંદ્રની સપાટી મેગ્માનો મહાસાગર હતી
ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર ચંદ્રયાન-3ના ઉતરાણની પ્રથમ વર્ષગાંઠ પહેલા જ તેનાથી સંબંધિત એક મોટા સમાચાર સામે આવ્યા છે. રોવર પ્રજ્ઞાને એવી શોધ કરી છે જે ચંદ્રના ઈતિહાસ અને તેના ઉત્ક્રાંતિને સમજવામાં ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. રોવરે જે શોધ્યું છે તે ચંદ્રની રચના સાથે સંબંધિત મેગ્મા સિદ્ધાંતની પુષ્ટિ કરે છે.
ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર ભારતના સફળ ઐતિહાસિક ઉતરાણની પ્રથમ વર્ષગાંઠ 23 ઓગસ્ટના રોજ રાષ્ટ્રીય અવકાશ દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવનાર છે. તે પહેલા, ચંદ્રયાન-3 ના રોવર પ્રજ્ઞાન દ્વારા કરવામાં આવેલી શોધ પરના અભ્યાસમાં ચંદ્રની રચના કેવી રીતે થઈ તે અંગે મહત્વપૂર્ણ સંકેતો મળ્યા છે. આ મહત્વપૂર્ણ શોધે ચંદ્રયાન-3ની સિદ્ધિઓના તાજમાં વધુ એક રત્ન ઉમેર્યું છે. અમદાવાદ સ્થિત ફિઝિકલ રિસર્ચ લેબોરેટરી (PRL) અને ISROના વૈજ્ઞાનિકોની એક ટીમે રોવર પરના પેલોડ્સમાંથી એક આલ્ફા પાર્ટિકલ એક્સ-રે સ્પેક્ટ્રોમીટર (APXS) દ્વારા એકત્રિત ડેટાનો ઉપયોગ કરીને દક્ષિણ ધ્રુવ નજીક ચંદ્રની જમીનની રચનાનો અભ્યાસ કર્યો છે.
પૃથ્થકરણ ચંદ્ર પર માટીના માપ સાથે સંબંધિત છે, જે પ્રજ્ઞાન રોવર દ્વારા સમગ્ર સપાટી પર 100 મીટરના અંતરને આવરી લેતા બહુવિધ બિંદુઓ પર રેકોર્ડ કરવામાં આવ્યું છે.
અભ્યાસના પરિણામો એ સિદ્ધાંતની પુષ્ટિ કરે છે કે ચંદ્રની સપાટી એક સમયે મેગ્માનો મહાસાગર હતી. ચંદ્રની ઉપરની સપાટી હળવા ખનિજોથી બનેલી છે, જેમ કે પહેલેથી જ અપેક્ષા હતી. મેગ્મા એ ખડકોનું પીગળેલું સ્વરૂપ છે જે અર્ધ ઘન છે. આ શોધ ‘નેચર’ મેગેઝીનમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવી છે. મેગ્મા થિયરી અનુસાર, બે પ્રોટોપ્લેનેટ (ગ્રહની રચના પહેલાનો તબક્કો) વચ્ચેની અથડામણના પરિણામે ચંદ્રની રચના થઈ હતી. અથડામણ પછી, મોટો ગ્રહ પૃથ્વી બન્યો અને નાનો ગ્રહ ચંદ્ર બન્યો. આ થિયરી અનુસાર, બે પ્રોટોપ્લેનેટની અથડામણને કારણે, ચંદ્ર ખૂબ જ ગરમ થઈ ગયો, જેના કારણે તેનું આખું આવરણ પીગળી ગયું અને ‘મેગ્મા સમુદ્ર’માં ફેરવાઈ ગયું.
અધ્યયન કહે છે કે જેમ જેમ ચંદ્ર રચાઈ રહ્યો હતો, તે ઠંડુ થઈ ગયું અને ઓછી ઘનતાવાળા FeNs સપાટી પર તરતા આવ્યા, જ્યારે ભારે ખનીજ તળિયે ડૂબી ગયા અને ‘ધાતુ’ની રચના થઈ, જે ‘પોપડો’ (સપાટીનો ઉપરનો ભાગ) બનાવે છે. ભાગ) નીચે સ્થિત છે.
ભારતે ગયા વર્ષે 23 ઓગસ્ટે ચંદ્રયાન-3ને ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર સફળતાપૂર્વક લેન્ડ કર્યું હતું. આ મિશનને એક વર્ષ પૂર્ણ થવા પર આ નવી માહિતી સામે આવી છે. ચંદ્રના આ ભાગની માટીની અગાઉ ક્યારેય તપાસ કરવામાં આવી ન હતી કારણ કે ભારત દક્ષિણ ધ્રુવ પર ઉતરનાર પ્રથમ દેશ છે.
પ્રજ્ઞાન રોવરમાં સ્થાપિત ‘આલ્ફા પાર્ટિકલ એક્સ-રે સ્પેક્ટ્રોમીટર’ (APXS) એ આ માહિતી એકત્રિત કરી છે. આનાથી જાણવા મળ્યું છે કે ‘ફેરોન એનોરથોસાઇટ’ (FAN) નામનો ખડક ચંદ્રની સપાટી પર પુષ્કળ પ્રમાણમાં હાજર છે. આ શોધ ‘લુનર મેગ્મા ઓશન’ (LMO) સિદ્ધાંતને મજબૂત બનાવે છે. LMO સિદ્ધાંત મુજબ, અબજો વર્ષો પહેલા ચંદ્ર લાવાનો સંપૂર્ણ પીગળાયેલો બોલ હતો. જેમ જેમ આ લાવા ઠંડો થયો તેમ, ભારે ખનિજો તળિયે સ્થિર થયા અને હળવા ખનિજો ટોચ પર તરતા. આ કારણે ચંદ્રનું ઉપરનું પડ હળવા મિનરલ્સથી બનેલું હતું.
APXS ને પણ ચંદ્રની જમીનમાં ‘મેગ્નેશિયમ’નું ઊંચું પ્રમાણ મળ્યું છે. આ દર્શાવે છે કે કેટલાક પદાર્થો ચંદ્રના ઊંડા સ્તરોમાંથી પણ આવ્યા છે. ‘દક્ષિણ ધ્રુવ-એટકેન બેસિન’ની રચના દરમિયાન આ બન્યું હશે.
વૈજ્ઞાનિકોએ ચંદ્રયાન-3ના ઉતરાણ સ્થળ ‘શિવ શક્તિ પોઈન્ટ’ પાસે 50 મીટરની ત્રિજ્યામાં 23 સ્થળોએથી નમૂના લીધા હતા. તેણે જોયું કે માટીની રચના બધી જગ્યાએ સરખી છે. આ માહિતી ભવિષ્યના મિશન માટે ખૂબ જ ઉપયોગી સાબિત થશે.
પીઆરએલના એક વરિષ્ઠ વૈજ્ઞાનિકે કહ્યું, ‘આ શોધ ચંદ્રના ઇતિહાસ અને ઉત્ક્રાંતિને સમજવામાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.’ જેમ એરક્રાફ્ટનું બ્લેકબોક્સ ફ્લાઇટ સંબંધિત તમામ ડેટાનું એક પ્રકારનું રેકોર્ડર છે, તેવી જ રીતે ચંદ્રયાન-3 દ્વારા એકત્રિત કરવામાં આવેલ ડેટા વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણથી ચંદ્રની ઉત્ક્રાંતિને સમજવા માટે ‘બ્લેકબોક્સ’ સાબિત થઈ શકે છે.
