હેડલાઈન :

• બેલ્જિયમથી PNB કૌભાંડના આરોપી મેહુલ ચોક્સીની ધરપકડ
• મુંબઈ હુમલાના માસ્ટરમાઇન્ડ તહવ્વુર રાણાનું અમેરિકા દ્વારા પ્રત્યાર્પણ
• તહવ્વુર રાણાને પ્રત્યાર્પણ કાયદા હેઠળ અમેરિકાથી ભારત લાવવામાં આવ્યો
• પંજાબ નેશનલ બેંકમાંથી રૂ.13,578 કરોડ રૂપિયાની ઉચાપત કરવાનો આરોપ
• પ્રત્યાર્પણ સંધીની પ્રક્રિયા આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદા અને સંધિઓને આધીન હોય
• વ્યક્તિ એક દેશમાં ગુનાનો આરોપી અથવા દોષિત ઠરે અને બીજા દેશમાં ભાગી જાય
• ભારતની 48 દેશો સાથે પ્રત્યાર્પણ સંધિઓ અને 12 દેશો સાથે પ્રત્યાર્પણ વ્યવસ્થા

આ પ્રક્રિયા સામાન્ય રીતે ત્યારે થાય છે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ એક દેશમાં ગુનાનો આરોપી અથવા દોષિત ઠરે છે અને બીજા દેશમાં ભાગી જાય છે.

બેલ્જિયમમાં છુપાયેલા પંજાબ નેશનલ બેંક કૌભાંડના આરોપી મેહુલ ચોક્સીની પણ ધરપકડ કરવામાં આવી છે.
મુંબઈ હુમલાના માસ્ટરમાઇન્ડ તહવ્વુર રાણાને પ્રત્યાર્પણ કાયદા હેઠળ અમેરિકાથી ભારત લાવવામાં આવ્યો છે. હવે સમાચાર આવ્યા છે કે બેલ્જિયમમાં છુપાયેલા પંજાબ નેશનલ બેંક કૌભાંડના આરોપી મેહુલ ચોક્સીની પણ ધરપકડ કરવામાં આવી છે.
હીરાના વેપારી મેહુલ ચોક્સી અને તેમના ભત્રીજા નીરવ મોદી પર સરકારી બેંક પંજાબ નેશનલ બેંકમાંથી લગભગ 13,578 કરોડ રૂપિયાની ઉચાપત કરવાનો આરોપ છે.કૌભાંડની જાણ થતાં જ મેહુલ ચોકસી અને નીરવ મોદી 2018 માં દેશ છોડીને ભાગી ગયા હતા.એવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે ભારત સરકારે મેહુલ ચોકસીની ધરપકડ માટે દબાણ કર્યું હતું. હવે મેહુલ ચોક્સીને ટૂંક સમયમાં ભારત લાવી શકાય છે,કારણ કે ભારત અને બેલ્જિયમ વચ્ચે પ્રત્યાર્પણ સંધિ છે.ચાલો જાણીએ કે પ્રત્યાર્પણ કાયદો શું છે અને ભારતનો આ સંધિ કેટલા દેશો સાથે છે?

– મેહુલ ચોક્સી કેવી રીતે પકડાયો ?
તમને જણાવી દઈએ કે વર્ષ 2020 માં ભારત અને બેલ્જિયમ વચ્ચે પ્રત્યાર્પણ સંધિ પર હસ્તાક્ષર થયા હતા.ભારત અને બેલ્જિયમ વચ્ચેના આ નવા કરારે 1901 માં બ્રિટન અને બેલ્જિયમ વચ્ચે થયેલી સંધિનું સ્થાન લીધું, જે સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરતા પહેલા ભારતને પણ લાગુ પડતી હતી.હાલમાં તે સંધિ ભારત અને બેલ્જિયમ વચ્ચે અમલમાં છે.મેહુલ ચોકસીએ એન્ટિગુઆ અને બાર્બુડાનું નાગરિકત્વ લીધું છે અને ભારતની આ બંને દેશો સાથે કોઈ પ્રત્યાર્પણ સંધિ નથી.એવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે ચોક્સી બેલ્જિયમ આવ્યો ત્યારથી એજન્સીઓ સક્રિય થઈ ગઈ છે.બેલ્જિયમ સાથે પ્રત્યાર્પણ સંધિથી ભારતને ફાયદો થયો અને મેહુલની ધરપકડ થઈ શકે છે.

– પ્રત્યાર્પણ સંધિ શું છે?
પ્રત્યાર્પણ એ એક જટિલ કાનૂની પ્રક્રિયા છે જે સરહદ પારના ગુનાઓનો સામનો કરવામાં અને ગુનેગારોને ન્યાય અપાવવામાં મદદ કરે છે.આ સમગ્ર પ્રક્રિયા આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદા અને સંધિઓને આધીન છે.આમાં વ્યક્તિને એક અધિકારક્ષેત્રમાંથી બીજા અધિકારક્ષેત્રમાં સ્થાનાંતરિત કરવાનો સમાવેશ થાય છે જેથી તેના પર કેસ ચલાવી શકાય અને તેણે કરેલા ગુના માટે સજા ફટકારી શકાય. આ પ્રક્રિયા સામાન્ય રીતે ત્યારે થાય છે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ એક દેશમાં ગુનાનો આરોપી અથવા દોષિત ઠરે છે અને બીજા દેશમાં ભાગી જાય છે.

– ભારતનો પ્રત્યાર્પણ કાયદો ક્યારથી અમલમાં ?
ભારતમાં પ્રત્યાર્પણ કાયદો 1962 ના પ્રત્યાર્પણ કાયદા દ્વારા સંચાલિત થાય છે.આ ભારત અને અન્ય દેશો વચ્ચે અમલમાં રહેલા પ્રત્યાર્પણ સંધિઓ દ્વારા સંચાલિત થાય છે. પ્રત્યાર્પણ કાયદો, 1962 ભારતની અંદર અને ભારતથી વિદેશમાં પ્રત્યાર્પણ કરાયેલા બંને વ્યક્તિઓને લાગુ પડે છે.

– પ્રત્યાર્પણ કાયદો ક્યાં લાગુ પડે છે?
બેવડી ગુનાહિતતા: પ્રત્યાર્પણ કાયદા સામાન્ય રીતે એવા કિસ્સાઓમાં લાગુ પડે છે જ્યાં બંને દેશોમાં ગુનો ગેરકાયદેસર હોય.
રાજકીય ગુનાઓ: ઘણા દેશો રાજકીય ગુનાઓ માટે પ્રત્યાર્પણની મંજૂરી આપતા નથી.
માનવ અધિકારો: પ્રત્યાર્પણ કાયદાઓ માનવ અધિકારોના રક્ષણને પણ સમર્થન આપે છે, જેમ કે યોગ્ય પ્રક્રિયા અને ન્યાયી ટ્રાયલના અધિકારો.
પારસ્પરિકતા: પ્રત્યાર્પણ કાયદા સામાન્ય રીતે બે દેશો વચ્ચેનો કરાર હોય છે, જેનો અર્થ એ થાય છે કે બંને દેશો પ્રત્યાર્પણ કરવામાં એકબીજા સાથે સહયોગ કરવા સંમત થાય છે.

– ભારત કેટલા દેશો સાથે પ્રત્યાર્પણ સંધિ ધરાવે છે?
ભારતે અત્યાર સુધીમાં 48 દેશો સાથે પ્રત્યાર્પણ સંધિઓ અને 12 દેશો સાથે પ્રત્યાર્પણ વ્યવસ્થા કરી છે. ભારતે અમેરિકા, બ્રિટન, કેનેડા, રશિયા, ફ્રાન્સ, યુએઈ, નેપાળ, સાઉદી અરેબિયા, જર્મની, બાંગ્લાદેશ જેવા ઘણા મહત્વપૂર્ણ દેશો સાથે કાનૂની કરાર કર્યા છે,જેથી કોઈ પણ ભાગેડુ ગુનેગાર કાયદાથી બચી ન શકે.અહીં એ જાણવું મહત્વપૂર્ણ છે કે પ્રત્યાર્પણ સંધિ અને પ્રત્યાર્પણ પ્રણાલી વચ્ચે થોડો તફાવત છે.બંનેમાં વ્યક્તિને એક દેશમાંથી બીજા દેશમાં ટ્રાન્સફર કરવાનો સમાવેશ થાય છે પરંતુ તે કાયદેસર રીતે અલગ છે.પ્રત્યાર્પણ સંધિ એક ઔપચારિક લેખિત કરાર છે જ્યારે પ્રત્યાર્પણ વ્યવસ્થા એક અનૌપચારિક પરસ્પર કરાર છે.

– ભારતમાં પ્રત્યાર્પણનું કામ કઈ એજન્સી સંભાળે ?
વિદેશ મંત્રાલયનો કોન્સ્યુલર,પાસપોર્ટ અને વિઝા વિભાગ (CPV) એ પ્રત્યાર્પણ કાયદાનું સંચાલન કરતી કેન્દ્રીય સત્તા છે.તે આવનારી અને બહાર જતી પ્રત્યાર્પણ વિનંતીઓને ધ્યાનમાં લે છે.ભારત વતી પ્રત્યાર્પણ વિનંતી ફક્ત વિદેશ મંત્રાલય દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે ઔપચારિક રીતે રાજદ્વારી માધ્યમો દ્વારા સંબંધિત દેશમાં પ્રત્યાર્પણની વિનંતી કરે છે.

– હવે માલ્યા, નીરવ કે લલિતમાંથી કોનો વારો ?
એવું માનવામાં આવે છે કે દારૂના ઉદ્યોગપતિ અને ભાગેડુ વિજય માલ્યાને પણ ભારત લાવી શકાય છે.નીરવ મોદી મની લોન્ડરિંગ કેસના સંદર્ભમાં લંડનમાં કાનૂની કાર્યવાહીનો સામનો કરી રહ્યો છે.તે જ સમયે ભૂતપૂર્વ ઉદ્યોગપતિ અને ઇન્ડિયન પ્રીમિયર લીગ (IPL) ના સ્થાપક લલિત મોદીએ વનુઆતુ નાગરિકતા મેળવી છે.આનો અર્થ એ થયો કે લલિત મોદીને દેશમાં પાછા લાવવાનું વધુ મુશ્કેલ બની ગયું છે. 15 વર્ષ પહેલાં 2010 માં ભારતીય તપાસ એજન્સીઓને મૂર્ખ બનાવીને વિદેશ ભાગી ગયેલા લલિત મોદીએ ભારતીય નાગરિકતાનો ત્યાગ કરવા માટે ભારત સરકારને અરજી મોકલી છે એટલું જ નહીં પરંતુ પ્રશાંત મહાસાગરમાં સ્થિત એક નાના ટાપુ દેશ વનુઆતુનું નાગરિકત્વ પણ લીધું છે.હવે જો તે ત્યાંથી બહાર આવે તો જ તેને પાછો લાવી શકાશે.

– અત્યાર સુધી આ ગુનેગારોને ભારત લાવવામાં આવ્યા

તહવ્વુર રાણા: 64 વર્ષીય રાણા, 2008ના મુંબઈ આતંકવાદી હુમલાના મુખ્ય કાવતરાખોરોમાંના એક,ડેવિડ હેડલીના નજીકનો હતો.તેને 10 એપ્રિલ 2025ના રોજ અમેરિકાથી ભારત લાવવામાં આવ્યો હતો.

છોટા રાજન: દાઉદ ઇબ્રાહિમનો નજીકનો સાથી અને અંડરવર્લ્ડ ડોન.તેને 6 નવેમ્બર, 2015 ના રોજ ઇન્ડોનેશિયાથી ભારત લાવવામાં આવ્યો હતો ડી-કંપનીના નેટવર્કને તોડવામાં ભારત માટે આ એક મોટી સફળતા માનવામાં આવી હતી.

અબુ સલેમ: 1993 ના મુંબઈ વિસ્ફોટોનો મુખ્ય આરોપી.તેના પર હત્યા અને ખંડણી જેવા કેસોમાં પણ આરોપી હતો. 11નવેમ્બર,2005 ના રોજ પોર્ટુગલથી ભારત લાવવામાં આવ્યો.

ક્રિશ્ચિયન મિશેલ: ઓગસ્ટા વેસ્ટલેન્ડ VVIP ચોપર કૌભાંડમાં મધ્યસ્થી. ડિસેમ્બર 2018 માં UAE થી ભારત લાવવામાં આવ્યો. સંરક્ષણ સોદાઓમાં ભ્રષ્ટાચાર સામે ભારત માટે આ એક મોટી સફળતા માનવામાં આવી.

રવિ પૂજાર : અંડરવર્લ્ડ ડોન રવિ પૂજારી દક્ષિણ આફ્રિકામાં ઝડપાયો હતો.ફેબ્રુઆરી 2020 માં સેનેગલથી ભારત લાવવામાં આવ્યો હતો. તેની સામે 200 થી વધુ કેસ નોંધાયેલા છે.

ફતેહ સિંહ : દિલ્હીના કુખ્યાત ગેંગસ્ટર નીરજ બવાનાના નજીકના સહયોગી ફતેહ સિંહને 2023 માં થાઇલેન્ડથી ભારત પ્રત્યાર્પણ કરવામાં આવ્યો હતો. તે હત્યા, ખંડણી અને અન્ય ગંભીર ગુનાહિત કેસોમાં વોન્ટેડ હતો. ફતેહ સિંહને દિલ્હીના સંગઠિત ગુના નેટવર્કમાં એક મહત્વપૂર્ણ કડી માનવામાં આવતો હતો.

રાજીવ સક્સેના : ઓગસ્ટા વેસ્ટલેન્ડ કૌભાંડના આરોપી રાજીવ સક્સેનાને 2019 માં યુએઈ (સંયુક્ત આરબ અમીરાત) થી ભારત લાવવામાં આવ્યો હતો. તેના પર મની લોન્ડરિંગ અને ગેરકાયદેસર મની ટ્રાન્સફરના આરોપો છે. તેના પાછા ફર્યા પછી, આ કૌભાંડના નાણાકીય વ્યવહારોના જટિલ સ્તરો પ્રકાશમાં આવવા લાગ્યા, જેણે તપાસ એજન્સીઓને ખૂબ મદદ કરી.