હેડલાઈન :

• ભારતીય સેનાનું પાકિસ્તાનમાં આતંકવાદીઓ સામે ઓપરેશન સિંદૂર
• ભારતે હાથ ધરેલા ઓપરેશન સિંદૂર સામે ઘૂંટણીએ પડ્યુ પાકિસ્તાન
• ભારતના સતત થતા હવાઈ હુમલાથી પાકિસ્તાનમાં હડકંપ મચી ગયો
• નાપાક પાકિસ્તાનના હવાઈ હુમલાના પ્રયાસો ભારતે નિષ્ફળ બનાવ્યા
• ભારતની મજબૂર એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ થકી પાકિસ્તાની હુમલા નિષ્ફળ રહ્યા
• ભારતીય સેનાએ પાકિસ્તાનની એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ ધ્વસ્ત કરી દીધી
• ભારતની S -400 એટલે જાણે કે ભગવાન કૃષ્ણનું સુદર્શન ચક્ર

કાશ્મીર ખીણના પેહલગામ આતંકવાદી હુમલા બાદ ભારતે જવાબદાર આતંકીઓને જડબાતોડ જવાબ આપવા માટે પાકિસ્તાનમાં આવેલ આતંકવાદીઓની છાવણીઓ પર ઓપરેશન સિંદૂર અંતર્ગત કાર્યવાહી કરી.ત્યારે નાપાક પાકિસ્તાને ભારતમાં ડ્રોન તેમજ મિસાઈલ થકી હવાઈ હુમલા કરવાનો પ્રયાસ કર્યો પરંતુ ભારતીય સેનાએ એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ થકી એ હુમલાને નિષ્ફળ કર્યા એટલું જ નહી પણ ભારતીય સેનાએ વળતો પ્રહાર કરીને પાકિસ્તાનની એર સંરક્ષણ સિસ્ટમને ધ્વસ્ત કરી દીધી હતી.ત્યારે સમજવા પ્રયાસ કરીએ કે શ્ં છે એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ અને તે કેવી રીતે કાર્ય કરે છે.

ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે તણાવ ચરમસીમાએ છે.રાતોરાત અનેક ભારતીય સ્થળો પર પાકિસ્તાની હુમલાઓને નિષ્ફળ બનાવ્યા બાદ,ભારતે ગુરુવારે સવારે પાકિસ્તાનમાં અનેક સ્થળોએ એર ડિફેન્સ સિસ્ટમને નિશાન બનાવી.સેનાએ એક પ્રેસ રિલીઝમાં જણાવ્યું હતું કે વિશ્વસનીય રીતે જાણવા મળ્યું છે કે લાહોરમાં એક એર ડિફેન્સ સિસ્ટમનો નાશ કરવામાં આવ્યો છે.આધુનિક યુદ્ધમાં આકાશ પર નિયંત્રણ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.તેથી કોઈપણ દેશના રક્ષણાત્મક માળખામાં એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ એક મહત્વપૂર્ણ કડી છે.

એક સક્ષમ અને કાર્યક્ષમ એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ દુશ્મનના હવાઈ હુમલાઓ સામે રક્ષણ પૂરું પાડે છે,જે હકીકત પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે પાકિસ્તાન બુધવાર-ગુરુવારની રાત્રે ભારતને કોઈ નુકસાન પહોંચાડવામાં નિષ્ફળ ગયું.અને દુશ્મનની એર ડિફેન્સ સિસ્ટમનો નાશ કરવાથી તે તેના પ્રદેશ પર હવાઈ હુમલાઓ માટે સંવેદનશીલ બને છે.

– એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ કેવી રીતે કાર્ય કરે છે?

એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ્સનો મુખ્ય હેતુ આકાશમાંથી આવતા ખતરાઓને દૂર કરવાનો છે-પછી ભલે તે દુશ્મનના લડાકુ વિમાન હોય,માનવરહિત ડ્રોન હોય કે મિસાઇલ હોય.આ કાર્ય રડાર,નિયંત્રણ કેન્દ્રો,રક્ષણાત્મક ફાઇટર એરક્રાફ્ટ અને જમીન-આધારિત હવાઈ સંરક્ષણ મિસાઇલ, આર્ટિલરી અને ઇલેક્ટ્રોનિક યુદ્ધ પ્રણાલીઓની જટિલ સિસ્ટમની મદદથી પૂર્ણ થાય છે.એર ડિફેન્સ સિસ્ટમને ત્રણ પરસ્પર જોડાયેલી કામગીરીમાં પેટા-વર્ગીકરણ કરી શકાય છે.

ડિટેક્શન:
કોઈપણ હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીની સફળતાની ચાવી એ છે કે તે શરૂઆતમાં જ ખતરાઓ શોધી કાઢે છે.આ સામાન્ય રીતે રડાર દ્વારા કરવામાં આવે છે,જોકે ઉપગ્રહોનો ઉપયોગ કેટલીક પરિસ્થિતિઓમાં થઈ શકે છે-જેમ કે દુશ્મન દ્વારા ઇન્ટરકોન્ટિનેન્ટલ બેલિસ્ટિક મિસાઇલ લોન્ચ કરવામાં આવે છે.રડાર ટ્રાન્સમીટર દ્વારા ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક રેડિયો તરંગોના બીમ મોકલે છે.આ તરંગો તેઓ જે વસ્તુઓને અથડાવે છે તેને પ્રતિબિંબિત કરે છે-જેમ કે દુશ્મન વિમાન.ત્યારબાદ રીસીવર પરત આવતા રેડિયો તરંગો એકત્રિત કરે છે,જેના આધારે તે ખતરાનું અંતર,તેની ગતિ અને તેની ચોક્કસ પ્રકૃતિ (કેવા પ્રકારનું વિમાન/મિસાઇલ) નો અંદાજ લગાવે છે.

ટ્રેકિંગ:
એર ડિફેન્સ સિસ્ટમની કાર્યક્ષમતા હવાઈ ખતરાને સતત અને સચોટ રીતે ટ્રેક કરવાની તેની ક્ષમતા દ્વારા નક્કી થાય છે-અને માત્ર શોધ દ્વારા જ નહીં.આ સામાન્ય રીતે રડાર અને અન્ય સેન્સર જેમ કે ઇન્ફ્રારેડ કેમેરા અથવા લેસર રેન્જફાઇન્ડરના સંયોજનનો ઉપયોગ કરીને કરવામાં આવે છે.મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં, હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીને ફક્ત એક જ ખતરાનો સામનો કરવો પડતો નથી-તેણે જટિલ અને અવ્યવસ્થિત વાતાવરણમાં,મૈત્રીપૂર્ણ વિમાન સહિત,બહુવિધ ઝડપથી આગળ વધતા જોખમોને ઓળખવા અને ટ્રેક કરવા આવશ્યક છે.

ઇન્ટરસેપ્શન:
એકવાર ખતરો શોધી કાઢવામાં આવે અને ટ્રેક કરવામાં આવે,પછી તેનો નાશ કરવો આવશ્યક છે.અહીં, ખતરાની વિશિષ્ટતાઓ -તેની રેન્જ,પ્રકાર (કયા પ્રકારનું મિસાઇલ/વિમાન),ગતિ,વગેરે-હવાઈ સંરક્ષણ કેવી રીતે કાર્ય કરે છે તે નક્કી કરે છે.હવાઈ ​​સંરક્ષણ પ્રણાલીના આ ત્રણેય પાસાઓએ સાથે મળીને કામ કરવું જોઈએ.આ માટે લશ્કરી ભાષામાં “C3” અથવા “આદેશ, નિયંત્રણ અને સંદેશાવ્યવહાર” સિસ્ટમની જરૂર પડે છે.અસરકારક હવાઈ સંરક્ષણ માટે હવાઈ જોખમોને શોધવા,ટ્રેક કરવા અને અટકાવવાની તકનીકી ક્ષમતાઓ ઉપરાંત,સુધારેલ સંદેશાવ્યવહાર અને નિર્ણય લેવાની ક્ષમતાઓ પણ મહત્વપૂર્ણ છે.

– તેઓ કેવી રીતે અટકાવે છે

તેમના પડકારોના આધારે,દેશો હવાઈ જોખમોને બેઅસર કરવા માટે વિવિધ પ્રકારના શસ્ત્રોનો ઉપયોગ કરે છે.
ફાઇટર એરક્રાફ્ટ:
ઇન્ટરસેપ્ટર ફાઇટર એવા હોય છે જે દુશ્મન વિમાનો,ખાસ કરીને બોમ્બર વિમાનો પર હુમલો કરતા વિમાનોનો સામનો કરે છે.આ સક્રિય વિમાનોને ક્ષણિક સૂચના પર ઉડાડી શકાય છે,અને તેઓ ઝડપથી ઊંચાઈ પર ચઢી જાય છે અને દુશ્મન વિમાન તેના શસ્ત્રો ગોઠવે તે પહેલાં તેને નિષ્ક્રિય કરે છે.આ ઇન્ટરસેપ્ટર્સ તોપો,રોકેટ,વિઝ્યુઅલ રેન્જ અને બિયોન્ડ વિઝ્યુઅલ રેન્જ મિસાઇલો અને ઇલેક્ટ્રોનિક યુદ્ધ પ્રણાલીઓ સાથે હવાથી હવામાં માર કરવા માટે સજ્જ છે.

મિગ-21 જેવા વિમાનો – જેનું અપગ્રેડેડ વર્ઝન હજુ પણ ભારતીય વાયુસેનાની સેવામાં છે-નવીનતમ ફાઇટર જેટમાં”બહુ-ભૂમિકા ક્ષમતાઓ”છે.ભારત તેના સુખોઈ સુ-35,મિગ-29,એચએએલ તેજસ,મિગ-21 બાઇસન અને દસોલ્ટ રાફેલમાંથી કોઈપણને ઇન્ટરસેપ્ટર મિશન માટે તૈનાત કરી શકે છે.

સપાટીથી હવામાં પ્રહાર કરતી મિસાઇલો (SAMS):
આજે, SAMs મોટાભાગની હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીઓની મુખ્ય વિશેષતા છે.આનું કારણ એ છે કે તે એન્ટી-એરક્રાફ્ટ આર્ટિલરી કરતાં વધુ અસરકારક છે અને ઇન્ટરસેપ્ટર્સની જેમ પાઇલટ્સને જોખમમાં મૂકતા નથી. SAMનો ઉપયોગ દુશ્મનના ફાઇટર જેટ,હેલિકોપ્ટર અને મિસાઇલોને નિશાન બનાવવા માટે થઈ શકે છે.તે સામાન્ય રીતે રડાર,ઇન્ફ્રારેડ અથવા લેસર-માર્ગદર્શિત હોય છે.જમીન પરથી ચલાવવા ઉપરાંત,SAMsને જહાજો પરથી પણ લોન્ચ કરી શકાય છે.

SAMsની ત્રણ,અનૌપચારિક શ્રેણીઓ :
ભારે લાંબા અંતરની સિસ્ટમો,મધ્યમ-અંતરના વાહન-માઉન્ટેડ સિસ્ટમ્સ જે ચાલતી વખતે ગોળીબાર કરી શકે છે અને ટૂંકા અંતરની મેન-પોર્ટેબલ એર-ડિફેન્સ સિસ્ટમ્સ. દરેક SAM વર્ગના કાર્યો અલગ અલગ હોય છે.ભારત દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતી રશિયન બનાવટની S-400 સિસ્ટમ જેવી ભારે SAM,દુશ્મન બેલિસ્ટિક મિસાઇલો અથવા વિમાનોને લાંબા અંતરથી તોડી પાડે છે.મધ્યમ-અંતરના SAMs 50-100 કિલોમીટરની રેન્જમાં લક્ષ્યોને તોડવાની ક્ષમતા ધરાવે છે, પરંતુ તે વધુ ચાલાકીભર્યા છે અને ખૂબ ઓછા સમયમાં લોન્ચ કરી શકાય છે. મેન-પોર્ટેબલ એર-ડિફેન્સ સિસ્ટમ્સનો ઉપયોગ નીચાણવાળા લક્ષ્યો જેમ કે ફરતા હેલિકોપ્ટર અથવા ડ્રોન, અથવા જમીન પર હુમલો કરતા ફિક્સ્ડ-વિંગ એરક્રાફ્ટ સામે થાય છે. આ અન્ય વર્ગો કરતાં ઘણી વધુ સસ્તી છે.ભારતના SAM શસ્ત્રાગારમાં સ્વદેશી રીતે વિકસિત મધ્યમ-અંતરની આકાશ મિસાઇલો, મધ્યમ-થી લાંબા અંતરની બરાક મિસાઇલો અને લાંબા અંતરની S-400 મિસાઇલોનો સમાવેશ થાય છે.

એન્ટી-એરક્રાફ્ટ આર્ટિલરી (AAA) :
એક સમયે જમીન-આધારિત હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીઓનો આધારસ્તંભ,SAMના વિકાસ અને આધુનિક ફાઇટર એરક્રાફ્ટની ક્ષમતાઓએ AAAનું મહત્વ ઘણું ઘટાડી દીધું છે.પરંતુ ઓટોમેટેડ ફાયર-કંટ્રોલ સિસ્ટમ્સ સાથે સંવર્ધિત,તેઓ એન્ડ-ટુ-એન્ડ સંરક્ષણમાં મહત્વપૂર્ણ રહે છે,અને વિશિષ્ટ માનવરહિત વિરોધી હવાઈ વાહન (UAV) ભૂમિકાઓ માટે પણ ઉપયોગમાં લેવાય છે.

– S-400 એટલે ભારતતું સુદર્શન ચક્ર

• S -400 મિસાઈલ સિસ્ટમ ભારતીય સેના પાસે શક્તિશાળી એર ડિફેન્સ હથિયાર
• આ સિસ્ટમની મારક ક્ષમતા40 થી 400 કિમી સુધી
• એડવાન્સ ફાઈટર જેટને પણ પળવારમાં તોડી શકે
• S- 400નું રડાર600 કિમી દૂરથી જ જોખમને ઓળખી શકે
• 300 ના ટાર્ગેટને એક સાથે ઓળખી શકે
• મિસાઈલ સિસ્ટમ તેને મોનિટર કરવાનું શરૂ કરી દે
• લોકેશન ટ્રેક થતા એક સાથે 72 થી વધુ ટાર્ગેટ પર હુમલો કરી શકે છે
• આ સિસ્ટમને એક્ટિવ કરવામાં 5 મિનિટથી પણ ઓછો સમય લાગે
• -50 ડિગ્રીથી 70 ડિગ્રીની ભયંકર ગરમીમાં પણ એ એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ કારગર
• રાવલપિંડીથી પણ કોઈ મિસાઈલ છોડવામાં આવે તો દિલ્હીથી તેને ટ્રેક કરી શકાય

– ભારતની સુદર્શન S-400 એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ
– ભારતની એર સ્ટ્રાઇક પછી પાકિસ્તાને 7 મે ની રાત્રે ભારતમાં 15 સ્થળો પર હુમલો કર્યો હતો પરંતુ ભારતની એર ડિફેન્સ મિસાઇલ સિસ્ટમ S-400 SAM એ તેને સંપૂર્ણપણે નિષ્ફળ બનાવ્યું હતું.ચાલો જાણીએ કે આ સિસ્ટમ કેટલી શક્તિશાળી છે અને શા માટે તે આટલું ખાસ છે

– પહેલગામ આતંકવાદી હુમલાનો બદલો લેવા માટે ભારતે પાકિસ્તાનમાં 9 આતંકવાદી સ્થળો પર એર સ્ટ્રાઇક કરી હતી.

– આ એર સ્ટ્રાઇક પછી પાકિસ્તાન ખૂબ રઘવાયું થયું છે.અહેવાલ છે કે પાકિસ્તાને 7 મે ની રાત્રે ભારતમાં 15 સ્થળો પર હુમલો કર્યો હતો,પરંતુ ભારતની એર ડિફેન્સ મિસાઇલ સિસ્ટમ S-400 SAM એ તેને સંપૂર્ણપણે નિષ્ફળ બનાવ્યું હતું. ચાલો જાણીએ કે તે કેટલું શક્તિશાળી છે અને શા માટે તે આટલું ખાસ છે.

-ભારત પાસે હાલમાં ચાર લોંગ રેન્જ એર ડિફેન્સ મિસાઇલ સિસ્ટમ S-400 SAM (સરફેસ ટુ એર મિસાઇલ) છે. જેને રશિયા પાસેથી ખરીદવામાં આવી હતી.પાકિસ્તાન તરફથી આવતી કોઈ પણ મિસાઈલને અટકાવવા માટે ભારતે સરહદ પર S-400 SAM તૈનાત કરી છે. અહીં S નો અર્થ સુદર્શન થાય છે.

-S-400 એ વિશ્વની શ્રેષ્ઠ લોંગ રેન્જ એર ડિફેન્સ મિસાઇલ સિસ્ટમ છે.પાકિસ્તાન પાસે રહેલી ચીનની એર ડિફેન્સ મિસાઈલ સિસ્ટમ HQ-9 પણ તેની સામે કશું નથી.

-એર ડિફેન્સ મિસાઇલ સિસ્ટમ કોઈપણ દેશ માટે રક્ષા કવચ છે.જેની મદદથી દુશ્મન દેશ તરફથી આવતા રોકેટ, મિસાઇલ કે ડ્રોનને પહેલા શોધી અને ઓળખવામાં આવે છે.આ પછી હથિયારને લોક કરી દેવામાં આવે છે અને પછી તેને મિસાઇલની મદદથી હવામાં ગોળી મારી દેવામાં આવે છે.

-એક S-400 સ્ક્વોડ્રનમાં 300 મિસાઇલો હોય છે અને તેમાં વિવિધ પ્રકારની મિસાઇલો રાખી શકાય છે.દરેક S-400 સ્ક્વોડ્રનમાં 16 વાહનો હોય છે જેમાં લોન્ચર,રડાર,કંટ્રોલ સેન્ટર્સ અને સહાયક વાહનોનો સમાવેશ થાય છે.S-400 સ્ક્વોડ્રન 600 કિલોમીટર દૂર સુધીના હવાઈ ખતરાને ટ્રેક કરી શકે છે.S-400 સ્ક્વોડ્રનથી 400 કિલોમીટર દૂરી સુધી લક્ષ્યોને ભેદવામાં સક્ષમ છે.

-S-400 સ્ક્વોડ્રન ફાઇટર એરક્રાફ્ટ, બેલિસ્ટિક મિસાઇલ, ડ્રોન, ક્રુઝ મિસાઇલ વગેરે જેવા ખતરનાક હવાઈ હુમલાઓને ટ્રેક કરવા અને તોડી પાડવા સક્ષમ છે.આ એર ડિફેન્સ મિસાઈલ સિસ્ટમ રશિયાની S-300નું અપગ્રેડેડ વર્ઝન છે.જેને અલ્માજ-આંતે દ્વારા વિકસાવવામાં આવી છે. તે એક જ રાઉન્ડમાં એકસાથે 36 ટાર્ગેટોને મારી શકે છે.

-S-400 ની સૌથી મોટી ખાસિયત એ છે કે તેનું રડાર 100 થી 300 ટાર્ગેટને ટ્રેક કરી શકે છે.તેમાં ફીટ કરાયેલી મિસાઇલો 30 કિમીની ઊંચાઈ અને 400 કિમીના દૂરીમાં કોઈપણ ટાર્ગેટને નિશાન બનાવી શકે છે.