13 ઓગસ્ટ 1980ના રોજ ઈદના દિવસે મુરાદાબાદમાં મોટું તોફાન થયું હતું. રમખાણોને અત્યાર સુધી એમ કહીને પ્રચાર કરવામાં આવ્યો છે કે તેની પાછળ પરપ્રાંતીય હિંદુઓ (ખાસ કરીને પાકિસ્તાનના હિંદુઓ)નો હાથ છે. આ રમખાણ પાછળનું કારણ એવું કહેવાય છે કે ઈદગાહ પર ‘પૂજા કરનારાઓની વચ્ચે ભૂંડ છોડવામાં આવ્યા હતા’. આ રમખાણોમાં લગભગ 83 લોકોના મોત થયા હતા, જ્યારે 122 લોકો ઘાયલ થયા હતા. મુખ્યમંત્રી યોગી આદિત્યનાથે આ રમખાણનો તપાસ અહેવાલ વિધાનસભામાં મૂક્યો છે જેમાં આ ખુલાશો થયો છે.
આશ્ચર્યની વાત એ છે કે, 1983માં બનેલી તપાસ સમિતિનો રિપોર્ટ ક્યારેય સાર્વજનિક કરવામાં આવ્યો ન હતો અને ન તો તેને ગૃહમાં રજૂ કરવામાં આવ્યો નહતો, કારણ કે તેનાથી આ રમખાણોના અસલી ‘ગુનેગારો’ની ઓળખ જાહેર થઈ ગઈ હોત. જો કે, 8 ઓગસ્ટ, 2023ના રોજ, ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી યોગી આદિત્યનાથે અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશ એમપી સક્સેનાની સમિતિનો તપાસ અહેવાલ જ રજૂ કર્યો ન હતો, પરંતુ રમખાણો પાછળના ષડયંત્રના કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગના જોડાણનો પણ પર્દાફાશ કર્યો હતો.
એટલું જ નહીં, તેને હિંદુ-મુસ્લિમ રમખાણો તરીકે પ્રચાર કરવામાં આવી રહ્યો હતો જે સંપૂર્ણપણે ખોટું છે. જજ એમપી સક્સેનાએ પોતાના તપાસ રિપોર્ટમાં સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે આ રમખાણો માટે કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગ જવાબદાર છે. આ રિપોર્ટમાં તે સમયે હાજર અનેક મહત્વના મુસ્લિમ નેતાઓ, ઈમામો, હિંદુ નેતાઓ અને પોલીસ અધિકારીઓના નિવેદનો નોંધવામાં આવ્યા છે, જેઓ બૂમો પાડી રહ્યા છે કે આ રમખાણો પાછળ આરએસએસ, ભાજપ અને હિંદુઓ નહીં પરંતુ મુસ્લિમ લીગ અને કોંગ્રેસના નેતાઓ જવાબદાર હતા. તે સમયે કેન્દ્ર અને રાજ્યમાં કોંગ્રેસની સરકાર હતી.
જસ્ટિસ સક્સેના રિપોર્ટની નકલ OpIndia પાસે ઉપલબ્ધ છે. અમે તમારી સમક્ષ આ 496 પાનાના અહેવાલના મહત્વના મુદ્દાઓ મૂકી રહ્યા છીએ, જેમાં મુસ્લિમ લીગ અને કોંગ્રેસના નેતાઓના પ્લાનિંગની માહિતી છે.
રમખાણો પાછળ કોણ હતા મોટા ચહેરા?
મુરાદાબાદમાં કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગ બે મોટા ખેલાડીઓ હતા. મુસ્લિમ લીગની જમાતનું નેતૃત્વ શમીમ અહેમદ અને હમીદ હુસૈન ઉર્ફે અજ્જી અને તેમના સમર્થકો દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, જેઓ ઉત્તર પ્રદેશમાં મુસ્લિમ લીગને ફરીથી ઉભૂ કરવા માંગતા હતા. જ્યારે હાફિઝ મોહમ્મદ સિદ્દીકીના નેતૃત્વમાં કોંગ્રેસીઓ કામ કરી રહ્યા હતા. આ રિપોર્ટમાં હિંદુ પક્ષના 6 લોકોના લેખિત નિવેદનો નોંધવામાં આવ્યા છે, જેમાં સ્પષ્ટપણે લખવામાં આવ્યું છે કે આ હિંસા અચાનક નહીં પરંતુ પૂર્વ આયોજિત હતી.
આ અહેવાલમાં મુરાદાબાદમાં ભાજપના તત્કાલીન જિલ્લા અધ્યક્ષ હરિઓમ શર્માનું નિવેદન પણ નોંધવામાં આવ્યું છે, જેમણે કહ્યું હતું કે આ હિંસા માત્ર એક મોટા ષડયંત્રનો ભાગ છે. આ હિંસા માટે, મુસ્લિમ પક્ષને વિદેશી દેશો, મુસ્લિમ લીગ, જમિયત ઉલેમા-એ-હિંસા અને તબલીગી-એ-ઈસ્લામ જેવા ઇસ્લામિક સંગઠનો દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવ્યું હતું. તેમણે નવા ઇસ્લામિક રાજ્ય બનાવવાની ઝુંબેશને વેગ આપવા માટે યુપીમાં અલીગઢ અને મુરાદાબાદની પસંદગી કરી.
મુરાદાબાદ પીતળની નગરીથી પ્રખ્યાત છે. અહીં બનેલી પિત્તળની વસ્તુઓ આરબ દેશોમાં જતી હતી જેનું વિઝન આ સમગ્ર પ્રદેશને મુસ્લિમ બહુમતીવાળા પ્રદેશમાં ફેરવવાનું હતું. આ માટે મુસ્લિમ લીગની મદદથી બિહાર અને પશ્ચિમ બંગાળના મુસ્લિમોને અલીગઢથી મુરાદાબાદ સુધી ગેરકાયદેસર રીતે સ્થાયી કરવામાં આવ્યા જેથી ઉત્તર પ્રદેશની વસ્તીને બદલી શકાય. મુસ્લિમોની વધતી વસ્તીને કારણે મુરાદાબાદમાં લાંબા સમયથી સાંપ્રદાયિક હિંસા થતી રહી
હરિઓમ શર્માએ પોતાના લેખિત નિવેદનમાં ભારપૂર્વક જણાવ્યું છે કે કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગે વોટબેંક અને પ્રભાવની રાજનીતિ માટે ઘણા ખોટા કામો કર્યા છે. આમાં 13 ઓગસ્ટ, 1980ના રમખાણોના ત્રણ મહિના પહેલા અનેક હિંસક ઘટનાઓને અંજામ આપવાનું કાવતરું સામેલ હતું.
હકીકતમાં, 1980માં રિયાઝ નામના મુસ્લિમે એક દલિત યુવતીનું અપહરણ કરીને સામૂહિક બળાત્કાર કર્યો હતો. મુસ્લિમ લીગના નેતા શમીમે રિયાઝને બચાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. ઘણી મહેનત બાદ પોલીસે યુવતીને બચાવી પરિવારને સોંપી દીધી. પોલીસની આ કાર્યવાહીથી મુસ્લિમો ગુસ્સે થયા અને દલિતો સાથે તેમની ઝપાઝપી વધી.
એ જ રીતે, કોંગ્રેસના હાફિઝ મોહમ્મદ સિદ્દીકી વતી સ્થળાંતરિત મુસ્લિમો અને ગુંડાઓએ 31 મેની ચૂંટણી દરમિયાન મોટી સંખ્યામાં હિંસામાં જોડાયા હતા. આ દરમિયાન સિદ્દીકીના સમર્થકોએ મુરાદાબાદના ટાઉન હોલની બહાર ‘આધી રોટી ખાયેંગે, પાકિસ્તાન બનાયેંગે’ અને ‘પંજાબી કો ભાગાયેંગે, નયા આસામ બનાયેંગે’ જેવા નારા લગાવ્યા હતા.
એક અન્ય ઘટનામાં જૂન 1980માં જાવેદ નામના ગુંડાએ ઠાકુર સમુદાયના યુવક સાથે રોડરેજમાં ઝઘડો કર્યો હતો જેમાં તે ખરાબ રીતે ઘાયલ થયો હતો. પોલીસકર્મીઓ તેને સ્થળ પરથી ઉપાડી પોલીસ સ્ટેશન લઈ જઈ રહ્યા હતા ત્યારે રસ્તામાં તેનું મોત નીપજ્યું હતું. પોતાને મુસ્લિમોના સૌથી મોટા સહાનુભૂતિ તરીકે સાબિત કરવા માટે મુસ્લિમ લીગના શમીમ અહમદ ખાને તેને પોલીસ દ્વારા હત્યા જેવો દેખાડવાનો પ્રયાસ કર્યો. પ્રતિબંધ હોવા છતાં શમીમે જાવેદના મૃતદેહ સાથે કબ્રસ્તાન સુધી રેલી કાઢી હતી.
કોંગ્રેસના નેતા મોહમ્મદ સિદ્દીકી પણ રેલીમાં જોડાયા હતા અને ભીડને પોલીસ સ્ટેશન પર હુમલો કરવા માટે ઉશ્કેર્યા હતા જેમાં પોલીસકર્મીઓને માર મારવામાં આવ્યો હતો. આખા મુરાદાબાદમાં આવા હુમલા થયા. એડિશનલ ડિસ્ટ્રિક્ટ મેજિસ્ટ્રેટ (ADM) ડીપી સિંહને માર મારવામાં આવ્યો હતો અને તે પણ મુરાદાબાદ એસપી અને ડીએમની સામે. સાંજે, ઇસ્લામિક ટોળાએ ગલશહીદ પોલીસ ચોકી પર હુમલો કર્યો જેમાં બે પોલીસકર્મીઓની હત્યા કરી પોલીસ સ્ટેશનને આગ ચાંપી કરીને હથિયારો પણ લૂંટી લીધા હતા.
આ કડીમાં આગળનો કેસ એ જ દલિત સમુદાયની યુવતી સાથે સંબંધિત હતો, જેનું મુસ્લિમો દ્વારા અપહરણ કરવામાં આવ્યું હતું અને રિયાઝ દ્વારા સામૂહિક બળાત્કાર કરવામાં આવ્યો હતો. પોલીસ પર હુમલાની ઘટનાઓ બાદ યુવતીના પરિવારજનો ડરી ગયા હતા અને યુવતીના લગ્ન નક્કી કર્યા હતા. 27 જુલાઈના રોજ જ્યારે રેલી ઈન્દિરા ચોક પહોંચ્યું ત્યારે મુસ્લિમ ટોળાએ તેમના પર પથ્થરમારો શરૂ કર્યો. આ દરમિયાન સશસ્ત્ર મુસ્લિમોના ટોળાએ દલિતોના ઘરોને પણ આગ ચાંપી દીધી હતી. ઘણા લોકો ઘાયલ થયા હતા. જેમાં બનવારી નામના યુવકનું પણ મોત થયું હતું.
આ દરમિયાન ટોળાએ પોલીસની ગાડીને આગ ચાંપવાનો પણ પ્રયાસ કર્યો હતો. દલિત વાલ્મિકી સમાજે આ મામલે પોલીસ ફરિયાદ નોંધાવી હતી, પરંતુ શક્તિશાળી મુસ્લિમ તોફાનીઓ સામે કોઈ કાર્યવાહી કરવામાં આવી ન હતી. આ કેસના સાક્ષી દયાનંદ ગુપ્તાએ જણાવ્યું કે મુસ્લિમોએ શહેરભરમાં ભૂંડને ઝેર આપવાનું અને મારવાનું શરૂ કર્યું.
આ તમામ ઘટનાઓને કારણે મુરાદાબાદમાં તણાવ વધુ ઘેરો બન્યો હતો. મુસ્લિમ લીગ અને કોંગ્રેસના નેતાઓએ 13 ઓગસ્ટ, 1980ના રોજ ઈદના દિવસે તેનો ફાયદો ઉઠાવ્યો. તેણે તેના સમર્થકો દ્વારા ડુક્કરની ઘટનાને અંજામ આપ્યો અને સમગ્ર મુરાદાબાદને રમખાણોની પકડમાં ધકેલી દીધું.
તે દિવસને યાદ કરતા બીજેપી નેતા હરિઓમ શર્માએ એક નિવેદનમાં કહ્યું હતું કે ઈદના અવસર પર ઈદગાહ નજીક સ્થાપિત શિબિરોને મુસ્લિમ ટોળાએ આગ લગાવી દીધી હતી. આમાં તે 2 શિબિરો છોડી દેવામાં આવી હતી, જે મુસ્લિમ લીગ દ્વારા ચલાવવામાં આવી રહી હતી. તે દરમિયાન મુસ્લિમ લીગના નેતાઓ તેમના કેમ્પની નજીક હતા, જ્યારે તેઓ નમાઝમાં હાજરી આપવાના હતા.
આનાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે રમખાણો વિશે તેને પહેલાથી જ ખબર હતી અને સમગ્ર ષડયંત્ર તેના દ્વારા જ ઘડવામાં આવ્યું હતું. જોકે, ભૂંડ ઈદગાહમાં ગયા હોવાના કોઈ પુરાવા મળ્યા નથી. એટલું જ નહીં, બીજી અફવા ફેલાઈ કે પોલીસે ઈદગાહની અંદર સેંકડો મુસ્લિમોને મારી નાખ્યા.
આ અફવાઓને કારણે, મુસ્લિમો મોટી સંખ્યામાં એકઠા થયા અને ‘હિંદુઓ અને પોલીસકર્મીઓને મારવા અને તેમના ઘરોને બાળી નાખવા’ના નારા લગાવ્યા. ટોળાએ હિંદુઓ પર તેમની પાસે જે પણ હથિયારો હતા તેનાથી હુમલો કર્યો. આ દરમિયાન તમામ મુસ્લિમ નેતાઓ તે ટોળાના સમર્થનમાં હતા.
હરિઓમ શર્માએ પોતાના નિવેદનમાં જણાવ્યું હતું કે આ તમામ કામો માટે મુસ્લિમ નેતાઓને પાકિસ્તાન અને અન્ય વિદેશી દેશોમાંથી મદદ મળી હતી. ઘણા પૈસા અને શસ્ત્રો એકઠા થયા. બાદમાં તોફાનીઓના ઘરોમાંથી હથિયારોનો મોટો જથ્થો મળી આવ્યો હતો, જેનો ઉપયોગ 13 ઓગસ્ટના રોજ ઈદગાહ નજીકની હિંસામાં કરવામાં આવ્યો હતો
આરોપ-પ્રત્યારોપનો દોર પણ ચાલ્યો
જ્યારે આ રમખાણ થયું ત્યારે કોંગ્રેસના તત્કાલિન નેતા વીપી સિંહ ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી હતા. તે સમયે કેન્દ્રીય મંત્રી રહેલા યોગેન્દ્ર મકવાણા આ રમખાણો માટે આરએસએસ, જનસંઘ અને ભારતીય જનતા પાર્ટીને જવાબદાર ઠેરવતા રહ્યા. તે જ સમયે, ઇન્દિરા ગાંધીએ આ માટે વિદેશી શક્તિઓ (પાકિસ્તાન) અને સાંપ્રદાયિક પક્ષોને જવાબદાર ઠેરવવાનો પ્રયાસ કર્યો.
ધ ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયાના તત્કાલીન સંપાદક ગિરિલાલ જૈને તે રમખાણો પાછળ હિંસા માટે ‘અસામાજિક તત્વો’ અને મુસ્લિમોને જવાબદાર ઠેરવ્યા હતા. તેમણે ટીકા કરી હતી કે હકીકતો જણાવવાને બદલે મુસ્લિમ નેતાઓ હિંસાનો આરોપ RSS પર લગાવી રહ્યા છે.
ભાજપના વરિષ્ઠ નેતા લાલકૃષ્ણ અડવાણીએ આ હિંસા માટે મુસ્લિમ સંગઠનોને ભીંસમાં લીધા હતા. તે જ સમયે, પત્રકાર અને ભૂતપૂર્વ સાંસદ એમ.જે. અકબરે તેમના પુસ્તક ‘રાયોટ આફ્ટર રાઈટ’માં આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ કરતા લખ્યું છે કે ‘તે હિંદુ-મુસ્લિમ રમખાણો નહોતા, પરંતુ એક ગણતરીપૂર્વકનો ઠંડા લોહીવાળો નરસંહાર હતો, જેને અંજામ આપવામાં આવ્યો હતો. સાંપ્રદાયિક પોલીસ દળ.. તેમની સંડોવણી છુપાવવા માટે, તેઓએ તેને હિન્દુ-મુસ્લિમ રમખાણો નામ આપ્યું.
ઇકોનોમિક એન્ડ પોલિટિકલ વીકલીના સંવાદદાતા કૃષ્ણ ગાંધીને હત્યાકાંડ માટે જવાબદાર ‘મુસ્લિમ લીગના નેતાઓ દ્વારા સમર્થિત ગુનેગારોની ટોળકી’ મળી. આ આક્ષેપો અને પ્રતિ-આક્ષેપો વચ્ચે અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશ જસ્ટિસ એમપી સક્સેનાને આ રમખાણની તપાસ સોંપવામાં આવી હતી.
જસ્ટિસ સક્સેનાએ મે 1983માં 496 પાનાનો તેમનો તપાસ અહેવાલ સુપરત કર્યો હતો. આ રિપોર્ટમાં મુસ્લિમ લીગના નેતાઓ અને વીપી સિંહને રમખાણો માટે જવાબદાર ગણવામાં આવ્યા છે. જો કે છેલ્લા 4 દાયકામાં આ રિપોર્ટની ફાઈલો એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ મોકલવામાં આવતી રહી. તેણે ઓછામાં ઓછું 14 વખત આવું કર્યું, પરંતુ કોઈ સરકારે તેને જાહેર કરવાની તસ્દી લીધી નહીં.
યોગી આદિત્યનાથના મુખ્યમંત્રી બન્યા બાદ રાજ્ય સરકારે 43 વર્ષ જૂની આ ફાઈલ ખોલવાનો નિર્ણય કર્યો હતો. આ વર્ષે મે મહિનામાં રાજ્ય કેબિનેટે જસ્ટિસ એમપી સક્સેના કમિશનનો રિપોર્ટ ઉત્તર પ્રદેશ વિધાનસભામાં રજૂ કરવાનો નિર્ણય કર્યો હતો અને તે 8 ઓગસ્ટે રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો.
આ અહેવાલે મુરાદાબાદના રમખાણોને ખોટી રીતે રાષ્ટ્રવાદી દળોને જવાબદાર ઠેરવતા તમામ સિદ્ધાંતોને રદિયો આપ્યો છે. આ અહેવાલથી સ્પષ્ટ થયું છે કે મુરાદાબાદ રમખાણો માટે માત્ર કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગ જ જવાબદાર હતા.
